Nagroda Stowarzyszenia Dziennikarzy Polskich za najlepszy artykuł
Polski trójszczeblowy system samorządu terytorialnego jest wyjątkiem w świetle standardów obowiązujących w Europie. W większości państw zachodnioeuropejskich funkcjonuje system dwuszczeblowy − wyjątkiem są takie kraje jak Hiszpania, Niemcy i Włochy. W krajach Europy Środkowo-Wschodniej sytuacja jest bardziej zróżnicowana. W krajach bałtyckich i Słowenii szczebel ponadgminny nie występuje. Z kolei w takich krajach jak Bułgaria, Rumunia, czy Chorwacja powiaty co prawda istnieją, ale ich rola maleje, a decydenci przymierzają się do jego wyeliminowania.
W Polsce krytyczne głosy dotyczące funkcjonowania powiatów słyszane są od wielu lat. Krytyka ta wynika z wielu przesłanek. Po pierwsze, powszechnie kwestionowana jest sama potrzeba powołania pośrednich jednostek samorządu terytorialnego w kraju o relatywnie sprawnie funkcjonujących gminach i województwach wyposażonych w narzędzia stymulujące politykę rozwoju społeczno-ekonomicznego. W rezultacie powiatom powierzono wykonywanie zadań publicznych, które z powodzeniem mogłyby być realizowane przez szczebel gminny (np. szkolnictwo ponadgimnazjalne) lub wojewódzki (lecznictwo szpitalne).
Co więcej, nie do końca zrozumiałym było powierzenie powiatom zadań z zakresu administracji rządowej, takich jak geodezja, kartografia, kataster czy administracja architektoniczno-budowlana, jak również działań w zakresie wydawania uprawnień do kierowania pojazdami mechanicznymi. Zadania te z powodzeniem mogą być realizowane przez administrację rządową, bądź też zostać powierzone gminom lub województwom. Skoro bowiem gminy mogą przyjmować wnioski o wydanie dowodu osobistego i następnie dostarczyć go wnioskodawcy, to co stoi na przeszkodzie, by przy wykorzystaniu tych samych zasobów ludzkich i technicznych wydawać również prawo jazdy?
Drugim źródłem słabości powiatów jest oparcie źródeł ich dochodów w większości na transferach ze strony budżetu centralnego. Pod koniec 2014 roku niemal 70% dochodów powiatów stanowiły dotacje i subwencje. Pozostałe dochody, określane mianem własnych, pochodziły przede wszystkim z udziałów w PIT oraz CIT. Szczególnie słabo wypadają w tej klasyfikacji powiaty ziemskie – w 2014 roku przez należący do nich majątek generowane było zaledwie 1,5% dochodów. Warto wreszcie przypomnieć, że w przeciwieństwie do gmin, powiaty nie są wyposażone w prawo nakładania podatków lokalnych.
W konsekwencji samorządy powiatowe, chcąc realizować powierzone im zadania publiczne, systematycznie zwiększają poziom zadłużenia, zaś koszty jego obsługi pokrywane są ze środków, które powinny być przeznaczane na realizację zadań publicznych…
Trzecią przesłanką przemawiającą za likwidacją ponadgminnego szczebla administracji samorządowej w Polsce jest niska efektywność działania tych jednostek związana z wysokimi kosztami realizacji powierzonych im usług publicznych. Wynikają one m.in. ze znaczącego przyrostu zatrudnienia w samych urzędach powiatowych, jak i jednostkach im podległych. Pod koniec 2014 roku pracowało w nich 59 145 osób. Dla porównania, w 2005 roku powiaty zatrudniały 47 048 osób. Oznacza to, że choć zakres zadań powiatów w tym okresie nie uległ zasadniczym zmianom, przyrost zatrudnienia wyniósł aż 26%. Warto jednak dodać, że za wzrostem zatrudnienia nie poszło zwiększenie wynagrodzeń. Średnia płaca w administracji powiatowej na koniec 2014 roku wyniosła 3 847 zł brutto, i była niższa o około 20% niż w urzędach na poziomie gmin oraz województw.
Po czwarte wreszcie, od momentu powołania powiatów w 1999 roku do końca 2014 roku na pokrycie samych kosztów funkcjonowania rad powiatów z pieniędzy publicznych wydano już około 1,5 miliarda złotych, zaś wszystkie koszty administracyjne sięgnęły niemal 30 miliardów złotych.
Podsumowując, powiaty są drogie w obsłudze, a ich likwidacja wydaje się uzasadniona. Nie powinno to doprowadzić do zmniejszenia jakości usług publicznych czy wzrostu kosztów ich świadczenia, gdyż administracja na szczeblu gminnym oraz wojewódzkim jest w stanie zrealizować zadania publiczne dotychczas powierzone powiatom bez znaczącego wzrostu zatrudnienia i konieczności zakupu infrastruktury technicznej. Pozostaje tylko pytanie, kto weźmie na siebie polityczny koszt likwidacji kilkudziesięciu tysięcy miejsc pracy. Jedynym bodźcem skazać, że np. sfinansowanie programu 500+ w 2017 roku wymusi na partii rządzącej podjęcie radykalnych działań.
Tekst pochodzi z Centrum Analiz Klubu Jagiellońskiego oraz z www.jagiellonski24.pl
