Niezależna Gazeta Obywatelska

Legalna działalność (październik 1980 – grudzień 1981)

Wydarzenia na Wybrzeżu w sierpniu 1980 r. i utworzenie NSZZ „Solidarność” spowodowały w społeczeństwie polskim ferment, który zaowocował powstaniem wielu nowych stowarzyszeń i związków. W środowisku studenckim stopniowo kiełkowała myśl powołania nowego niezależnego związku. Już 2 września studenci Uniwersytetu Gdańskiego, wspomagający sierpniowy strajk, powołali Tymczasowy Komitet Założycielski Niezależnego Zrzeszenia Studentów Polskich. Wkrótce podobne działania podjęli studenci Warszawy, Krakowa, Wrocławia, Poznania, Szczecina i Łodzi¹.

W Opolu pierwszy Komitet Założycielski NZS powstał w Wyższej Szkole Inżynierskiej. Inicjatorami nowej organizacji zostali, znani już wcześniej ze swej działalności opozycyjnej, Wiesław Ukleja oraz absolwent Uniwersytetu Wrocławskiego – Zbigniew Bereszyński.

8 października 1980 r. odbyło się w gmachu Instytutu Budowy Maszyn WSI otwarte zebranie studentów WSI, na którym powołano Tymczasowy Komitet Założycielski (TKZ) NZS. W skład Komitetu weszli: Wiesław Ukleja (przewodniczący), Janusz Smoczyński, Beata Podczaszyńska, Tomasz Kucharski, Paweł Adamski, Krzysztof Szczukocki, Jerzy Kliszewski, Kazimierz Pach oraz Wiesław Wroniewski (sekcja interwencji). Do głównych zadań stojących przed Zrzeszeniem zaliczono: „1) Niezależność uczelni i jej władz“, co wiązało się z przywróceniem autonomii uczelni i wprowadzeniem wybieralności jej władz; „2) Niezależność studenckiego ruchu związkowego“, który realizowałby potrzeby wszystkich studentów niezależnie od przekonań; „3) Niezależność studenckich samorządów, ruchu spółdzielczego, kultury i kół naukowych“ od władz uczelni oraz organizacji związkowych, za jakie uznano NZS i SZSP².

W następnych tygodniach organizacja „niezależnych“ w WSI osiągnęła liczbę 200 członków. Obok wymienionych do aktywniejszych działaczy należeli także: Marian Starobrzański, Barbara Sikorska, Włodzimierz Pilarek oraz jako doradca i redaktor gazety świeżo upieczony wówczas absolwent UWr – Zbigniew Bereszyński³.

Wkrótce, za przykładem WSI, poszli studenci Wyższej Szkoły Pedagogicznej. 14 października odbyło się zebranie założycielskie, na którym wybrano Tymczasowy Komitet Założycielski NZS liczący 23 członków, wśród których byli m.in.: Maciej Kaliszan (przewodniczący), Andrzej Kącki, Marek Samborski, Mariusz Wencel, Maciej Wirski, Mirosław Olszewski, Zbigniew Bitka oraz Leszek Nocoń⁴. Miesiąc później (6-13 listopada 1980 r.) struktura NZS na WSP została zreformowano. W wyniku przeprowadzonych zmian powstało 8 grup specjalnych (grupa interwencyjna, grupa ds. organizacji parlamentu, grupa studiów i badań, grupa finansowa, grupa propagandowo-informacyjna, grupa kontaktowa oraz Sekretariat NZS) kierowanych przez tzw. Grupę Koordynacyjną złożoną z szefów grup specjalnych oraz z przewodniczącego Marka Samborskiego i jego zastępców Mariusza Wencla i Zbigniewa Bitki. Po miesiącu działania NZS liczył na WSP 250 członków a jego szeregi ciągle rosły⁵.

Wobec blokady informacyjnej i wszechwładnej cenzury działacze NZS od początku uznali za jedną z najważniejszych spraw powołanie własnych gazet. Pismo, w zamierzeniach działaczy, miało także służyć wymianie myśli oraz scalać środowisko osób zajmujących się jego powielaniem i kolportowaniem. W ocenie pierwszego przewodniczącego NZS WSI „80% działań organizacyjnych” koncentrowało się wokół wydawanego czasopisma⁶. Pierwszy numer organu NZS WSI ukazał się 20 października. Nazwa pisma – „Opolitechnik” nawiązywała do starań opolskiego środowiska o przekształcenie WSI w Politechnikę. Na czele redakcji stanął Zbigniew Bereszyński, równocześnie autor większości tekstów oraz Wiesław Ukleja. Pozostała część redakcji miała charakter płynny i zmieniała się w kolejnych numerach⁷.

W WSP pierwszy numer nowego czasopisma, zatytułowanego „Aneks”, ukazał się 11 listopada 1980 r. Do redakcji czasopisma weszli: Bożena Paliwoda, Mirosław Olszewski, Leszek Nocoń oraz Maciej Wirski⁸. Pośród tematów poruszanych na łamach „Aneksu” przeważały artykuły rocznicowe dotyczące wydarzeń historycznych, objętych dotąd cenzurą; obok nich drukowano także kronikę wydarzeń w środowisku akademickim kraju i Opola. Część artykułów miała natomiast charakter interwencyjny lub dotyczyła warunków socjalnych panujących w miasteczku akademickim i na uczelni.

Przełom 1980 i 1981 r. upłynął w Opolu, jak w całej Polsce, pod znakiem walki o rejestrację Zrzeszenia. Celowe przedłużanie procedury legalizacji NZS przez władze doprowadziło w styczniu 1980 r. do wybuchu tzw. „Strajku Łódzkiego”, który rozlał się na całą Polskę. Pod naciskiem protestu studenckiego minister NSWiT zgodził się 17 lutego 1981 r. zarejestrować NZS. Następnego dnia doszło natomiast do podpisania tzw. Porozumień Łódzkich sygnowanych przez członków Międzyuczelnianej Komisji Porozumiewawczej (na czele z Wojciechem Walczakiem – przewodniczącym Zarządu Uczelnianego NZS na Uniwersytecie Łódzkim) oraz przez Ministra Nauki, Szkolnictwa Wyższego i Techniki (MNSWiT) – Janusza Górskiego⁹. Wydarzenia w Łodzi z uwagą śledzono w Opolu. Wobec przedłużania się negocjacji kierownictwo NZS WSI pojęło 16 lutego decyzję o rozpoczęciu strajku okupacyjnego. Następnego dnia także studenci WSP zebrani na wiecu podjęli decyzję o rozpoczęciu akcji strajkowej. Strajk na obu opolskich uczelniach zakończył się już następnego dnia, z chwilą ogłoszenia wiadomości o podpisaniu porozumień¹⁰.

Po zalegalizowaniu NZS – i opadnięciu emocji związanych z pierwszym przeprowadzonym na opolskich uczelniach protestem działacze Zrzeszenia rozpoczęli normalną działalność organizacyjną. Na obu uczelniach w dalszym ciągu rozbudowywano bazę poligraficzną Zrzeszenia. Jednocześnie przy redakcji „Aneksu” powołano wydawnictwo o tej samej nazwie – „aneks”. W ramach tegoż wydawano literaturę piękną oraz książki o tematyce historycznej¹¹. Podobną działalność podjęli także działacze Zrzeszenia w WSI którzy wydali m.in. pracę: „Obywatel a Służba Bezpieczeństwa” oraz „Białą księgę płk. Urantówki”.

W ramach NZS młodzież studencka zaspakajała także swe potrzeby religijne. Od kwietnia 1981 r. w WSI rozpoczęło działalność Koło Młodzieży Katolickiej (KMK) będące częścią Zrzeszenia. Do najaktywniejszych członków KMK należeli: Hubert Kurzał, Krystyna Białoskórska, Janusz Olechnowicz, Jeremiusz Broczkowski oraz Mirosław Borek. W numerze pierwszym czasopisma Koła zatytułowanym „Katharsis” napisano m.in. „Koło Młodzieży Katolickiej działa zgodnie ze statutem NZS jako Koło zainteresowań. Członkiem Koła może być każdy wierzący bez względu na przynależność organizacyjną. Jako Katolicy mamy prawo i obowiązek żądać wolności przekonań i szacunku dla naszych praktyk religijnych i dla godności Kościoła. Koło Młodzieży Katolickiej chce także, a może przede wszystkim, podjąć batalię o odnowę moralną środowiska¹².

Od chwili powstania NZS WSI i WSP organizacja znajdowała się w centrum zainteresowania władz politycznych i Służby Bezpieczeństwa. Normalną działalność organizacyjną Zrzeszenia, począwszy od marca 1981 r., przerywały kolejne konflikty prowokowane przez władze. Oficerowie opolskiej Służby Bezpieczeństwa z niepokojem śledzili zwłaszcza wydawanie kolejnych numerów „Opolitechnika” oraz działania szefa NZS WSI – Wiesława Uklei, którego od początku oskarżano o wrogą wobec władz postawę, działania przeciw sojuszowi PRL ze Związkiem Sowieckim oraz wciąganie do nielegalnej działalności innych studentów.

Niebawem nastąpiło pierwsze starcie SB z opolskimi studentami. Powodem do wystąpienia w opolskim środowisku akademickim było bestialskie pobicie 5 marca 1981 r. w Komisariacie Dworcowym MO w Opolu studentów WSI Marka Raczki i Tadeusza Szajera¹³. W odpowiedzi na te represje działacze NZS z WSI zorganizowali wiec oraz akcję ulotkową, której celem było poinformowanie społeczeństwa o zaszłych wypadkach. Akcja studentów zakończyła się zatrzymaniem siedmiu studentów WSI: m.in. Wiesława Uklei i Janusza Olechnowicza przez funkcjonariusz MO. Wymienionych zwolniono dopiero po interwencji Rektora WSI prof. Oswalda Matei¹⁴.

Zastosowane represje przyczyniły się niewątpliwie do wzrostu popularności znienawidzonego przez władzę przywódcy Zrzeszenia – Wiesława Uklei. W trakcie wyborów do władz NZS WSI, jakie odbyły się wieczorem 17 marca 1981 r., został on niemal jednogłośnie ponownie wybrany przewodniczącym. W skład Zarządu weszli ponadto Jacek Szumański, Piotr Oleś, Tomasz Kucharski oraz Jeremiusz Broczkowski¹⁵. 21 III 1981 r. przeprowadzono wybory także w WSP Opole. Szefem Rady Koordynacyjnej został Adam Górecki, zastępcami: Zbigniew Janusz, Barbara Chmielowska, Rafał Jesionowski. Szefowie grup: ekonomicznej – Eugeniusz Hoffmann, propagandy i informacji – Elżbieta Sobaniec, interwencji – Leszek Felsztyński, studiów i badań – Małgorzata Dziekan, kulturalno-oświatowej Marek Deblessem, sekretariatu Ewa Słotwińska. Komisja rewizyjna: Julitta Stefańska – szef, Barbara Zięba, Bożena Paliwoda, Mariusz Wencel, Jarosław Brandenburski. Ponadto Maciej Wirski objął funkcję szefa Wydawnictwa „aneks”¹⁶.

W kwietniu 1981 r. obradował w Krakowie I Krajowy Zjazd Delegatów, którego zadaniem było wypracowanie ostatecznego i pełnego programu Niezależnego Zrzeszenia¹⁷. Opolską WSI reprezentowała delegacja w składzie: Wiesław Ukleja, Jacek Szumański oraz Krzysztof Szczukocki; z WSP delegowano: Adama Góreckiego, Andrzeja Kąckiego, Eugeniusza Hoffmanna oraz, w charakterze obserwatora, Lucjana Jedliczkę¹⁸. W trakcie Zjazdu Wiesław Ukleja został wybrany do Krajowej Komisji Koordynacyjnej (KKK; wybrany m.in. głosami delegatów z WSP), gdzie podjął bliższą współpracę m.in. z przedstawicielem Poznania – Markiem Jurkiem, Łodzi – Wojciechem Walczakiem i Lublina – Wojciechem Bogaczykiem. Wymienieni, już w trakcie krakowskiego zjazdu, przeciwstawiali się próbom zepchnięcia organizacji do roli apolitycznego związku zawodowego i z wielkim zaangażowaniem forsowali postulaty ogólnospołeczne. W ostatnim dniu Zjazdu Konstanty Miodowicz reprezentujący wraz W. Ukleją oraz W. Walczakiem, Ogólnopolski Studencki Komitet Obrony Osób Więzionych za Przekonania (OSKOOWP) z siedzibą w Krakowie, złożył Oświadczenie w sprawie uwolnienia więźniów politycznych: Leszka Moczulskiego, Romualda Szeremietiewa, Zygmunta Goławskiego, Jerzego Sychuta, Tadeusza Stańskiego, Tadeusza Jańdziszaka i Krzysztofa Bzdyla¹⁹. W wyniku tej inicjatywy I KZD NZS podjął oddzielną „Uchwałę w sprawie osób więzionych za przekonania”. Delegaci wystosowali ponadto list do Rady Państwa w sprawie amnestii dla braci Kowalczyków oraz przegłosowali uchwałę w sprawie pobicia w Opolu Raczki i Szajera oraz represji wobec 7 studentów WSI kolportujących ulotki w tej sprawie²⁰.

W kolejnych miesiącach opolska prokuratura i SB coraz częściej występowała przeciwko działaczom NZS, a zwłaszcza redaktorom i wydawcą prasy studenckiej. W maju prokuratura opolska wszczęła postępowanie przeciw redaktorowi czasopisma NZS WSI „Opolitechnik” – Zbigniewowi Bereszyńskiemu.²¹ W lipcu funkcjonariusze służby bezpieczeństwa i MO dokonali rewizji w siedzibie NZS WSP konfiskując publikacje wydawnictwa tych organizacji. Ciąg dalszy represji nastąpił po wakacjach. W październiku opolska prokuratura, w związku z rewizją, zaczęła nękać przesłuchaniami redaktorów związanych z „aneksem”: Eugeniusza Hoffmanna, Bożenę Paliwodę, Mirosława Olszewskiego i Leszka Noconia. Podobne represje dotknęły studentów WSI: Wiesława Ukleję i Zbigniewa Bereszyńskiego, których w listopadzie oskarżono o rozpowszechnianie nieprawdziwych informacji o PRL; wspomniani kolportowali „Rewolucję bez rewolucji” Leszka Moczulskiego oraz broszurę „Katyń”²².

W sytuacji ciągłych starć z władzami i nagonką na niezależnych działaczy studenckich, środowisko akademickie Opola, podobnie jak w innych ośrodkach kraju, jedyną szansę obrony widziało w możliwie szybkim uchwaleniu przez Sejm PRL nowej „Ustawy o szkolnictwie wyższym”. Mimo ciągłych obietnic, urzędujący minister prof. Jerzy Nawrocki nie spieszył się jednak z przesłaniem „projektu społecznego” Ustawy pod obrady Sejmu. Zamiast tego minister przedstawił własny projekt, który godził w zasadę demokracji i autonomię uczelni wyższych. Ciągle nierozwiązany, mimo mediacji, pozostawał także konflikt w Radomiu. W tej sytuacji stan napięcia w środowiskach akademickich utrzymywał się, a w szeregach studentów rosło rozgoryczenie i potrzeba czynnego zamanifestowania swych żądań²³.

Już na przełomie października i listopada nastąpił w opolskiej WSP, a zapewne i w WSI, strajk ostrzegawczy przeciwko manipulowaniu projektem ustawy przez ministerstwo²⁴. Kolejny taki protest, przeprowadzony w obu uczelniach Opola na wezwanie władz krajowych NZS i „Solidarności”, miał miejsce 12 listopada (studenci WSP zorganizowali go w auli)²⁵.

Mimo strajków i akcji protestacyjnych, które odbyły się w większości ośrodków akademickich w kraju, władze rządowe nie podjęły rozmów z protestującymi i usztywniły swe stanowisko. W odpowiedzi, 15 listopada, powstał ogólnopolski Akademicki Komitet Strajkowy, który wezwał do rozpoczęcia strajku okupacyjnego we wszystkich polskich uczelniach²⁶.

18 listopada studenci WSI, a następnego dnia WSP, rozpoczęli bezterminową akcję strajkową. Do strajku przystąpiło 250 studentów z WSI i 500 z WSP. Przewodniczącym Komitetu Strajkowego Studentów WSI został Piotr Oleś, a w jego składzie znajdowali się zapewne Jeremiasz Broczkowski i Czesław Tomalik (rzecznik prasowy)²⁷.

W tym czasie Rada Koordynacyjna NZS WSP w Opolu przekształciła się (16 listopada 1981 r.) w Komitet Strajkowy w składzie: Adam Górecki (przewodniczący), Rafał Jesionowski, Zbigniew Janusz, Eugeniusz Hoffmann, Mirosław Olszewski (rzecznik Komitetu), Bronisław Szubelak i Maciej Wirski²⁸. Strajkujący zajęli budynek byłego LO oraz dwa piętra gmachu głównego WSP, przylegające do sali gimnastycznej (ul. Oleska). 21 listopada strajk rozpoczęli także studenci WSP Opole – Punkt Konsultacyjny w Raciborzu; na czele strajku stanął Krzysztof Tarka, a w proteście wzięło udział 70 osób²⁹. 2 grudnia 1981 r. wielkie wrażenie na strajkujących wywarła wiadomość o szturmie ZOMO i oddziałów antyterrorystycznych na strajkujących studentów Wyższej Szkoły Oficerskiej Pożarnictwa w Warszawie. Tego dnia strajkujący zgłosili oficjalny protest przeciw stosowaniu przemocy wobec studentów WOSP w Warszawie³⁰.

Strajkujący boleśnie odczuwali, prowadzoną w publicznych mediach, ofensywę propagandową skierowaną przeciw „Solidarności”, NZS jak i studentom w ogóle. Przemyślna kampania rządowych mediów miała ukazać prowadzących jako wichrzycieli i stanowiła preludium dla mającego nastąpić już wkrótce stanu wojennego. Celowała w tym redakcja „Żołnierza Wolności”³¹, a także redaktor Irena Falska informująca o „chłopcach z NZS” wszczynających awantury. W prasie, radiu i telewizji z upodobaniem cytowano odezwy lokalnych organizacji PZPR potępiających działania opozycji. Strajkujący w WSP w Opolu z wielkim oburzeniem przyjęli informację, podaną przez Radio Warszawa, o uchwale POP PZPR Huty Warszawa, w której żądano zdelegalizowania NZS, relegowania strajkujących z Uczelni, a na ich miejsce przyjęcia dzieci chłopów i robotników³².

Obok jawnej władze stosowały także niejawną tzw. „szeptaną propagandę”. W samym Opolu nieznane osoby (tajny współpracownicy SB?), chcąc zdyskredytować protestujących, rozpowszechniały informacje o pijaństwie szerzącym się wśród strajkujących³³. Podobne informacje trudno było dementować wobec braku dostępu do mediów, a oświadczenia w sprawie postulatów strajkujących i manipulacji władz, pisane m.in. przez członka redakcji „aneksu” – Leszka Noconia, zamieszczane w prasie związkowej, miały niewielki zasięg społeczny³⁴.

W trakcie strajku, 4 listopada, podjęto akcję plakowania miasta. W jej wyniku doszło do aktu pobicia i aresztowania przez milicję około 20 studentów oraz 2 przedstawiciel „Solidarności” – Józefa Bociana i Piotra Nowackiego reprezentujących Zarząd Regionu Śląsko-Dąbrowskiego³⁵. Aresztowanych zwolniono tego samego dnia, po interwencji przewodniczącego MKZ Opole NSZZ „Solidarność” – Romana Kirsteina oraz prorektora WSP – doc. dr. hab. Franciszka Marka³⁶. Ze studentów, którzy najbardziej ucierpieli w czasie akcji Milicji, stosowne oświadczenia złożyli: Norbert Kuchne, Adrian Fikus, Jan Kowol, Teresa Goliszewska. Większe obrażenia odnieśli działacze związkowi, obdukcja lekarska wykazała u Józefa Bociana: pęknięte żebro, obite nerki i ogólne potłuczenia, u Piotra Nowackiego stwierdzono rozbity nos i ogólne potłuczenia. 7 grudnia członkowie NZS WSP i WSI oraz NSZZ „Solidarność” Śląska Opolskiego odbyli wspólny wiec, na którym podjęto rezolucję potępiającą brutalne zachowanie Milicji i żądająca ukarania winnych pobić³⁷.

 

7 grudnia władze krajowe NZS, wobec uprzedniego wpłynięcia projektu „Ustawy…” do Sejmu PRL oraz gwarancji wydanych przez Konferencję Rektorów Wyższych Uczelni, dotyczących m.in. umożliwienia dalszych studiów studentom byłej WSOP, wydały oświadczenie wzywające do przerwania akcji strajkowej. 9 grudnia apel z wezwaniem do przerwania strajków wydał także Ksiądz Prymas Józef Glemp. W tej sytuacji 10 grudnia studenci opolskich uczelni, po 22 dniach strajku w WSP i 23 w WSI, podjęli decyzję o przerwaniu swego protestu. W momencie zakończenia strajku, podstawowe cele protestujących wydawały się bliskie realizacji; pełną demokratyzację polskich uczelni przerwało jednak wprowadzenie stanu wojennego.

13 grudnia 1981 r. Rada Państwa PRL wydała stosowny dekret, a w następnych tygodniach w całym kraju rozpoczęły się aresztowania wybitniejszych działaczy Zrzeszenia. Wśród internowanych działaczy NZS WSI znaleźli się: Tomasz Kucharski, Wiesław Ukleja oraz Zbigniew Bereszyński; na 48 godzin zatrzymano natomiast Janusza Olechnowicza. Z osób działających w WSP aresztowano: Marka Samborskiego i Bożenę Paliwodę. W kolejnych miesiącach internowani działacze NZS byli stopniowo zwalniani z ośrodków odosobnienia. W grudniu 1982 r. wyszedł na wolność, najprawdopodobniej jako ostatni, Wiesław Ukleja³⁸.

 

Likwidacja Niezależnego Zrzeszenia Studentów w Opolu – operacja „Skrytka” (grudzień 1981 – styczeń 1982 r.)

Po ogłoszeniu stanu wojennego władze krajowe Zrzeszenia (Krajowa Komisja Koordynacyjna) wezwały przebywających na wolności działaczy NZS do przeciwstawienia się rygorom stanu wojennego oraz podjęcia ścisłej współpracy z regionalnymi ośrodkami „Solidarności”³⁹. Z drugiej strony do działań przeciw Zrzeszeniu przystąpiły organa bezpieczeństwa PRL. Do akcji tej kierownictwo SB przygotowywało się już od września 1980 r., a więc od początku istnienia NZS. Do komisji uczelnianych Zrzeszenia, w poszczególnych ośrodkach akademickich, starano się wprowadzić maksymalną liczbę tajnych współpracowników. Ich zadaniem było: dostarczanie „wyprzedzających informacji”, hamowanie i wypaczanie działań Zrzeszenia oraz mnożenie konfliktów wewnętrznych. Minister Spraw Wewnętrznych – gen. Mirosław Milewski domagał się także od podległych służb sporządzania i aktualizacji list „niebezpiecznych działaczy” opozycji, których należało izolować w sytuacji nadzwyczajnej⁴⁰. Listy te wykorzystano z chwilą ogłoszenia stanu wojennego internując wyżej wymienione osoby⁴¹.

Na wieść o wprowadzeniu stanu wojennego i internowaniu Bożeny Poliwody czołowi działacze Zrzeszenia z WSP Mirosław Olszewski, Eugeniusz Hoffman, Zbigniew Janusz oraz Maciej Wirski zebrali się 13 grudnia w Domu Studenta „Mrowisko”. Po naradzie postanowili spotykać się co jakiś czas w celu wymiany informacji o internowanych oraz o posunięciach władz. Na spotkaniu postanowiono także ukryć dokumentację, biblioteczkę oraz finanse organizacji. Środki finansowe Zrzeszenia miał przechować skarbnik NZS Eugeniusz Hoffman, dokumenty i biblioteka zostały natomiast przeniesione, tego samego dnia, z siedziby NZS w „Mrowisku” do DS „Kmicic”. W „Kmicicu” odbyło się następne zebranie, w którym uczestniczyli, wedle późniejszych ustaleń SB: Zbigniew Janusz, Eugeniusz Hoffman, Mirosław Olszewski, Anna Czaplińska, Maryla Picz oraz Henryk Kobiałko. W trakcie spotkania postanowiono podzielić biblioteczkę na cztery części. Większość książek ukryto w akademikach WSP, mniejsza część natomiast została wywieziona przez Annę Czaplińską i Marylę Picz do Nysy⁴². Po odbytych naradach Mirosław Olszewski wraz z kolegą udał się jeszcze do mieszkania wynajmowanego przez swą sympatię (byłą bibliotekarkę NZS) Bożenę Paliwodę, w którym znajdował się cały nakład właśnie wydanej przez studentów książki Czesława Miłosza „Zniewolony umysł”. Studenci w obawie przed spodziewaną rewizją SB wszystkie egzemplarze książki spalili⁴³.

W kolejnych dniach działacze NZS pozostawali bierni i zdezorientowani w skutek napływających wiadomości z kraju. 8 stycznia funkcjonariusze Służby Bezpieczeństwa dokonali rewizji w siedzibie Zrzeszenia w WSP pokój nr 29 w akademiku „Mrowisko” w celu zarekwirowania materiałów należących do organizacji. Data ta nie była chyba przypadkowa – dwa dni wcześniej NZS, uznane przez władze za organizację szczególnie niebezpieczną, zostało zdelegalizowane. Do udziału w operacji „opróżnienia” pomieszczenia organizacji zmuszeni zostali byli członkowie kierownictwa NZS. Wykorzystali oni ten fakt oraz nieuwagę milicjantów starając się wynieść po kryjomu w spodniach pozostałe tu jeszcze dokumenty i publikacje do ubikacji⁴⁴.

Po przewiezieniu na Komendę MO worków z dokumentacją Zrzeszenia oficerowie SB stwierdzili, że brakuje wśród nich wielu pozycji z biblioteczki NZS oraz dokumentacji organizacji. Fakt ukrycia archiwum NZS (zwłaszcza deklaracji członkowskich oraz spisu uczestników strajku) funkcjonariusze SB zinterpretowali jako próbę reaktywowania działalności Zrzeszenia w warunkach konspiracyjnych. W celu przeciwdziałania takiej działalności, odpowiedzialny za sprawy NZS WSP w Opolu, inspektor Wiesław Wasiak opracował plan „Sprawy operacyjnego sprawdzenia kryptonim „Skrytka”. W ramach sprawy inwigilacją objęto szesnaście osób w tym m.in.: studentów Eugeniusza Hoffmana, Mirosława Olszewskiego, Macieja Wirskiego oraz red. Bogumiła Olszewskiego i prorektora WSP Franciszka Marka. Do sprawy zaangażowano także, funkcjonujących w środowisku NZS, trzech tajnych współpracowników o pseudonimach: „Teresa”, „Alter Ego” i „Długi”⁴⁵.

Najważniejsze zadanie przydzielono tajnemu współpracownikowi (tw) „Teresa”, który, jak wynika z dokumentów SB, cieszył się dużym zaufaniem kierownictwa NZS. Tw „Teresa” miał rozpoznać okoliczności ukrycia dokumentacji i biblioteczki NZS WSP oraz ustalić miejsce ich przechowywania. Po latach okazało się, że pod pseudonimem TW Teresa kryła się osoba studentki fizyki i ostatniej, przed wprowadzeniem stanu wojennego, bibliotekarki NZS-u – Danuty Olchówko. Inspektor Wasiak rozpoczął swe działania od wezwania wymienionej na przesłuchanie. Głównym tematem rozmowy była sprawa ukrycia biblioteczki. Po tej rozmowie Olchówko udała się do M. Olszewskiego i E. Hoffmana, zdała relacje z przesłuchania i oświadczyła, że oficer SB rzekomo zagroził jej aresztowaniem, jeśli nie powie gdzie zostały schowane książki należące do Zrzeszenia. W trakcie spotkania ostatecznie ustalono, że D. Olchówko przerzuci całą odpowiedzialność za ukrycie książek na swych kolegów Olszewskiego i Hoffmana. Wymienieni mieli zaś grać na zwłokę udając, że nic nie wiedzą o losach organizacyjnego księgozbioru. Następnego dnia bibliotekarka NZS udała się, zgodnie z dana obietnicą, do komendy MO gdzie miała zeznać to co zostało ustalone, a faktycznie pogrążyła obu wymienionych⁴⁶. Ostatecznie obaj działacze NZS zostali aresztowani a następnie internowani w więzieniu w Nysie. Po kilku tygodniach (więzienie trwało od 3 do 25 lutego 1982 r.) w wyniku szantażu jaki został zastosowany przez inspektora Wasiaka wobec Olszewskiego i Hoffmana działacze Zrzeszenia przekazali SB część księgozbioru oraz dokumenty organizacyjne.

Fakt ten w zasadzie zakończył działania SB skierowane przeciw działaczom NZS przy WSP w Opolu choć ich obserwację kontynuowano dalej co najmniej do 1983 r. W raporcie końcowym inspektor Wasiak mógł z zadowoleniem napisać, że: „podjęte działania w stosunku do aktywu NZS w sprawie doprowadziły do skłócenia członków kierownictwa NZS co w efekcie spowodowało zaniechanie przez nich podejmowania dalszej wrogiej działalności (…). Dzięki dobrze ulokowanym OZI posiadano pełne rozpoznanie podejmowanych działań przez byłe kierownictwo NZS. Uzyskiwano informacje wyprzedzające o planowanych działaniach oraz osobach, które uczestniczyły w ukryciu dokumentacji”⁴⁷.

Faktycznie wydarzenia związane ze zdobyciem przez SB dokumentacji NZS, doprowadziły do wewnętrznego skłócenia w środowisku byłych działaczy Zrzeszenia. W atmosferze wzajemnych podejrzeń, umiejętnie podsycanej przez tw „Teresa” – Danutę Olchówko, poszukiwano winnych zaistniałej sytuacji. Nazbyt łatwo, jak się wydaje, zarzucano także wypuszczonym z więzienia w Nysie działaczom, iż złamani śledztwem oddali materiały finansowe NZS.

Faktycznie nie wszystkie materiały Zrzeszenia zostały wówczas przekazane Służbie Bezpieczeństwa. Jak wynika z meldunków tw „Dominik” z 1985 r. były działacz NZS – Adam Górecki poinformował go, że „działania z lutego 1982 r. miały na celu wyplątanie ze sprawy M. Olszewskiego i E. Hoffmana, którzy byli internowani, oraz jako główne działania maskujące, ponieważ część biblioteki NZS, która nie była objęta ewidencją i o której wiedział jedynie b. wąski krąg osób została bezpiecznie ukryta i której istnienia prawdopodobnie nie podejrzewa SB”. Książki te miały być wypożyczane przez Adama Góreckiego i najprawdopodobniej Bronisława Szubelaka studentom historii, ale kwestia ta wymaga dalszego badania⁴⁸.

Działalność konspiracyjna i próby działalności legalnej

W okresie stanu wojennego, jak wspominano, w wyniku działań podjętych przez SB, kierownictwo NZS uległo dezintegracji. Dalszą nielegalną działalność w ramach NZS podjęli szeregowi działacze Zrzeszenia oraz osoby nie należące wcześniej do NZS: Mirosław Pukacz, Aleksander Gołowkin, Bronisław Szubelak, Dariusz Konopka, Mariusz Kawecki, Arkadiusz Chłap, Zbigniew Ambrożewicz, Krzysztof Jaworski oraz Artur Słowik (student Wyższej Szkoły Inżynierskiej w Opolu). Wymienieni współpracowali z działającym na terenie Politechniki Wrocławskiej – Akademickim Ruchem Oporu, skąd sprowadzali prasę niezależną m.in. wrocławski „CDN” oraz nielegalne wydawnictwa. Grupa drukowała także własne ulotki wzywające m.in.: do bojkotu proreżimowych organizacji akademickich. Członkowie nielegalne organizacji wzięli także udział w kontrmanifestacji 1 maja 1983 r. Konspiracyjna grupa została niestety rozbita przez organa SB w 1984 r., a jej członkowie uniknęli dłuższego więzienia jedynie dzięki amnestii wprowadzonej 22 lipca 1984 r. ⁴⁹.

Przerwanie, po wprowadzeniu stanu wojennego, legalnej działalność NZS nie zahamowało procesu demokratyzacji życia uczelni wyższych w Polsce. Już 4 maja 1982 r. Sejm PRL uchwalił, nową ustawę o szkolnictwie wyższym, która była spełnieniem części postulatów środowiska akademickiego sprzed grudnia 1981 r. Ustawa nie dawała prawa do strajku, ale gwarantowała wybieralność rektorów oraz utworzenie Rady Głównej Nauki i Szkolnictwa Wyższego. Nowe prawo zezwalało także na powołanie samorządu studenckiego o dość szerokich kompetencjach⁵⁰. Część działaczy NZS wykorzystała też nowe prawo wchodząc w struktury legalnie działających samorządów. W WSI do samorządu uczelni weszli byli działacze NZS, na czele z Czesławem Tomalikiem.

Odtworzenie struktur NZS w końcu lat osiemdziesiątych XX w.

Odtworzenie struktur Niezależnego Zrzeszenia Studentów w Opolu nastąpiło na przełomie lat 1988 i 1989. Jako pierwsza podjęła działalność organizacja „niezależnych” w Wyższej Szkole Inżynierskiej. Na jej czele stanął Wojciech Podhajecki – działacz młodzieżowych organizacji opozycyjnych z Nysy oraz współpracownik podziemnych czasopism „Solidarność Młodzieży”, „ZEW” i „Solidarności Nyskiej”⁵¹. Obok W. Podhajeckiego, znaczny wpływ na rozwój Zrzeszenia mieli studenci WSI Dariusz Polowy, Janusz Piela i Zbigniew Łaba. Wymienieni już w końcu 1988 r. wydali pierwszy numer czasopisma „Aneks” – sygnowanego jako wspólne pismo studentów WSI i WSP. 16 lutego 1989 r. ukonstytuował się jawny Uczelniany Komitet Organizacyjny NZS WSI. W jego skład weszli m.in.: Wojciech Podhajecki (przewodniczący), Dariusz Polowy, Janusz Piela, Tomasz Dzideczek, Grzegorz Soszyński, Andrzej Ustrzycki, Tadeusz Rzepkowski, Michał Matcheja, Zbigniew Łaba, Marek Repetowski, Maciej Bojar, Adam Chmielewski, Mariusz Murzyniak oraz Tomasz Pierzchlewicz⁵².

W Wyższej Szkole Pedagogicznej w Opolu, prace nad reaktywacją NZS podjęła grupa studentów zaangażowanych wcześniej w działalność kolportażową nielegalnej literatury przywożonej z Uniwersytetu Śląskiego w Katowicach⁵³. Książki i prasę podziemną dostarczał dla opolan, już od końca 1987 r., student historii UŚ – Jacek Miler; kurierami byli studenci historii WSP: Arkadiusz Lelek, Przemysław Ratajczyk, Mariusz Patelski, Rober Ilski, Arkadiusz Grubiak i in. Oba środowiska konspiracyjne z WSI i WSP podjęły, za pośrednictwem Mariusza Pawelca – opolskiego działacza niepodległościowego, współpracę w ramach NZS. 1 marca 1989 r. ukonstytuowała się też jawna Uczelniana Komisja Organizacyjna NZS WSP w składzie: Mariusz Patelski (przewodniczący), Anna Chmielewska, Wojciech Pawlik, Rafał Błaut, Miłosz Majboroda, Arkadiusz Lelek, Jacek Drozd, Bogdan Czubak, Krzysztof Kleszcz i inni. Jednocześnie powołano Radę Międzyuczelnianą NZS, której zadaniem było koordynowanie działań w obu uczelniach oraz wydawanie wspólnego czasopisma „Aneks”.

Opolscy działacze natychmiast włączyli się w nurt ogólnopolskich działań Zrzeszenia. Do najważniejszych zadań należała wówczas sprawa legalizacji NZS. Na wezwanie władz ogólnopolskich przeprowadzono w Opolu dwie manifestacje pod hasłami zalegalizowania studenckiej organizacji: 20 kwietnia i 26 mają. Do akcji strajkowej rozpoczętej w Polsce w końcu maja opolskie organizacje Zrzeszenia nie przystąpiły jednak, ze względu na szybszy niż w innych ośrodkach akademickich kraju termin rozpoczęcia wakacji, co związane było z coroczną organizacją Krajowego Festiwalu Piosenki Polskiej⁵⁴. Jednocześnie opolscy działacze, na czele ze studentem fizyki – Wojciechem Pawlikiem, przyłączyli się do bojkotu, prowadzonego już w innych uczelniach kraju, odrębnego regulaminu Studium Wojskowego⁵⁵. W kwietni 1989 r. działacze NZS w WSP objęli swoim patronatem także, rozpoczęty spontanicznie przez studentów historii, bojkot zajęć z ekonomii politycznej. W wyniku tej akcji zajęcia z tego przedmiotu zostały zawieszone.

Działacze Zrzeszenia z obu uczelni czynnie uczestniczyli także w kampanii wyborczej przed wyborami z 4 czerwca 1989 r. W skład Opolskiego Komitetu Obywatelskiego „Solidarność” weszli przedstawiciele NZS reprezentujący WSI – Wojciech Podhajecki oraz z WSP – Wojciech Pawlik. Na działaczach studenckiej organizacji w dużej mierze spoczęła akcja plakatowania Opola i innych miast Opolszczyzny, sprzedaż cegiełek oraz akcja zbierania podpisów pod listami kandydatów⁵⁶. W czasie samych wyborów wielu działaczy zostało członkami komisji wyborczych lub mężami zaufania Komitetów Obywatelskich. Do grupy studentów szczególnie aktywnych w czasie wyborów, oprócz wcześniej wymienionych działaczy, należy zaliczyć z WSP: Zygmunta Deszczkę, Jacka Połącarza, Wojciecha Jagiełłę, Ryszarda Poliwodę, Janusza Oszytkę, Krystynę Kwak, Krzysztofa Steckiego, Dariusza Lewandowskiego, Joannę Maksym, Tomasz Kowalski, Adam Centner, Jarosława Zajączkowskiego i Iwonę Niedojadło; a z WSI: Adama Chmielewskiego, Janusza Pielę, Zbigniewa Łabę, Tomalę i wielu innych, których nazwiska trudno dziś ustalić.

Wybory czerwcowe oraz objęcie w kraju rządów przez „solidarnościowego” premiera Tadeusza Mazowieckiego, spowodowało zmianę nastawienia wymiaru sprawiedliwości wobec problemu legalizacji NZS. 22 września Sąd Najwyższy zarejestrował Zrzeszenie, przyznając jego członkom również prawo do strajku. Akt ten zakończyła nielegalny, choć jawny, okres w działalności studenckiej organizacji, a działaczy Zrzeszenia zmusił do określenia się w nowej sytuacji politycznej. Paradoksalnie też legalne ramy działalności NZS w Opolu spowodowały kryzys organizacji w obu opolskich uczelnia, a także ich czasowy rozpad przypadający na pierwszą połowę lat dziewięćdziesiątych minionego stulecia.

Dr Mariusz Patelski jest pracownikiem naukowym Wydziału Historyczno-Pedagogicznego Uniwersytetu Opolskiego. Tekst został opublikowany w zbiorze: Młodzież kontra system. Rola opozycji młodzieżowej w walce o niepodległość w latach 1945-1989, pod red. Małgorzaty Świder, PTH Oddział w Opolu: Opole 2009, s. 99-118.

Aneks:

Przewodniczący Niezależnego Zrzeszenia Studentów przy Wyższej Szkole Pedagogicznej w Opolu w latach 1980-1991:

1. Maciej Kaliszan
2. Mariusz Samborski
3. Adam Górecki
4. Mariusz Patelski
5. Dariusz Lewandowski
6. Iwona Niedojadło

Przewodniczący Niezależnego Zrzeszenia Studentów przy Wyższej Szkole Inżynierskiej w Opolu w latach 1980-1990:

1. Wiesław Ukleja
2. Piotr Oleś
3. Wojciech Podhajecki

Przypisy: