Niezależna Gazeta Obywatelska

Powstanie Levizja Nacionale Cliritmare i Balli Kombetar

16 września 1942 r. komuniści, zgodnie z sugestiami swych jugosłowiańskich towarzyszy, zorganizowali w Pezie konferencję wszystkich ośrodków ruchu oporu. Jej pokłosiem było powstanie Ruchu Wyzwolenia Narodowego (Levizja Nacionale Cliritmare).

Przeczytaj cz. I tego artykułu (Wprowadzenie, Włoska Inwazja, Wielka Albania).
Przeczytaj cz. II tego artykułu (Zmiana na szczytach władzy, „Kwestia żydowska”, SOE w Albanii – początki ruchu oporu, Pierwsze oddziały partyzanckie).

Utworzenie organizacji mieściło się w realizowanej przez komunistów koncepcji, polegającej na skupianiu w ramach jednej struktury, kontrolowanej przez partię komunistyczną, wszystkich odłamów ruchu oporu. LNC dawał komunistom, nie znanym dotąd z aktywnej działalności, możliwość uwiarygodnienia się w oczach społeczeństwa, poprzez współpracę z posiadającymi już pewien dorobek, patriotycznymi środowiskami politycznymi. W kierownictwie FNC, obok komunistów, znaleźli się także politycy o orientacji prozachodniej, m.in. A. Kupi. Honorowym przewodniczącym LNC został Mehdi Frasheri, choć nie uczestniczył on w obradach tego gremium[66]. Efektem konferencji w Pezie był widoczny stopniowy rozwój szeregów partyzanckich, działających pod sztandarami LNC. Tworzono także, na terenach „wyzwolonych”, zalążki przyszłej administracji. W tych strukturach działacze KPSh starali się uchwycić najistotniejsze instytucje podziemnej administracji. Nie przejmowano się w kierownictwie komunistycznym problemem represji uderzających coraz ostrzej w ludność cywilną, choć włoskim akcjom odwetowym daleko było do niemieckiej brutalności. Komuniści uważali, że represje wzmagają nienawiść do okupantów i powodują napływ zagrożonych odwetem mieszkańców do partyzanckich szeregów. Ludność cywilna żyjąca w kleszczach, pomiędzy partyzantami a kontrpartyzantką, znajdowała się w bardzo trudnym położeniu. Brak okazywania stosownej pomocy dla partyzantki kończył się bezwzględnymi represjami. Owych dystansujących się traktowano bowiem jak kolaborantów.

W marcu 1943 r. odbył się zjazd KPSh w Labinot koło Elbasanu. E. Hoxha wybrany został sekretarzem generalnym partii. Podjęto decyzję, by wzorem komunistów jugosłowiańskich utworzyć Armię Narodowo-Wyzwoleńczą. Informacje o decyzjach i przebiegu obrad przekazano J. Broz-Ticie, który skrytykował albańskie władze partyjne za mało efektywną rekrutację chłopów do szeregów partyzanckich. Przywódca jugosłowiańskich komunistów pouczał swych albańskich towarzyszy, że to kadry chłopskiego pochodzenia w rolniczym kraju zadecydują, kto zwycięży, a kto przegra w wewnętrznej konfrontacji o władzę. Po konferencji do Labinot przybył wysłannik J. Broz-Tity – Svetozar Vukmanović – „Tempo”, lider komunistyczny z Macedonii, w celu uzgodnienia szczegółów dotyczących spraw personalnych w nowo utworzonej armii[67].

Intensywny rozwój szeregów LNC powodował zaniepokojenie wśród niekomunistycznych polityków albańskich. Dostrzegli oni, że inicjatywa komunistów przejęcia kontroli nad ruchem oporu tworzy niebezpieczeństwo, iż wobec braku organizacyjnej alternatywy staną się oni jedyną podziemną zorganizowaną siłą polityczno-wojskową. Dlatego też, nie chcąc do tego dopuścić, grupa działaczy konserwatywno-liberalnych, antymonarchistycznych, antykomunistycznych powołała w październiku 1942 r. organizację o nazwie Front Narodowy (Balli Kombetar). Pomimo że BK było uważane za ugrupowanie prawicowe, to tak naprawdę była to formacja eklektyczna, skupiająca w swych strukturach zarówno socjalistów, socjaldemokratów, liberałów, konserwatystów a nawet trockistów i komunistycznych rozłamowców. Ich wspólnym wyróżnikiem była antykomunistyczna postawa. BK sformułowało ogólny, 10-punktowy program, zawierający dość radykalne propozycje zmian społecznych. Zapowiadano powstanie wolnej i demokratycznej Albanii, w granicach z roku 1941 r. (z Kosowem). Przewodniczącym BK został publicysta i pisarz Midhat Frasheri. Do czołowych działaczy należeli: Ali Kelcyra, Abas Ermenje, Safet Butka, Hysni Lepenica[68], Skender Muco i wielu innych. Do BK akces złożyło dwóch przywódców młodzieżowych grup komunistycznych: Sadik Premte i Anastas Lula, którzy w 1942 r. zostali usunięci z partii komunistycznej, tworząc tzw. Prawdziwą Partię Komunistyczną[69]. Hasłem BK było: „Albania dla Albańczyków. Śmierć zdrajcom”[70]. Strategia BK zdecydowanie różniła się od komunistycznej. Oddziały partyzanckie BK charakteryzowały się pasywną postawą bojową. Akcje bojowe ograniczano do niezbędnego minimum. Miały one być prowadzone tak, by chronić przed represjami ludność cywilną. Starano się nie prowokować przeciwnika. Balliści skupiali się na tworzeniu zakonspirowanych struktur, które miały się szkolić oczekując na lądowanie aliantów. Dopiero wówczas planowano wybuch zbrojnego powstania[71]. Takie stanowisko zbieżne było z optyką wszystkich prawicowych struktur polityczno-militarnych w Europie. Podobne koncepcje opracowywali serbscy czetnicy i grecki EDES. Owe podobieństwa przekładały się nawet na sferę nazewnictwa. Ballistów często nazywano albańskimi czetnikami.

Pasywna taktyka przyjęta przez ballistów powodowała, iż niektórzy dowódcy podejmowali próby porozumienia z władzami włoskimi. Taki swoisty „gentelmens agreement” (dżentelmeńska umowa – pakt o nieagresji) został zawarty 15 marca 1943 r. pomiędzy jednym z założycieli, członkiem Komitetu Centralnego BK Ali Kecylą a gen. Renzo Dalmazzo – dowódcą włoskiej 9 armii stacjonującej w Albanii[72]. Te posunięcia nie były zjawiskami częstymi. W BK panowała duża autonomia poszczególnych dowódców czet (oddział partyzancki w BK odpowiadający liczebnością kompanii), mieli oni w kwestii podejmowania decyzji wolną rękę. Sytuacja uległa zmianie w momencie wkroczenia do Albanii wojsk niemieckich. Wówczas wielu dowódców rezygnowało z działalności antyniemieckiej, nawiązując kontakty z albańskimi formacjami policyjnymi podległymi władzom w Tiranie, stając się nieformalną częścią paramilitarnych sił rządowych. Te praktyki miały często podejmowano na terenach przyłączonych do Albanii (Kosowo, Macedonia). Obok wspomnianych jednostkowych przypadków współpracy, oddziały ballistów prowadziły zacięte walki z włoskimi siłami okupacyjnymi. Jedna z największych bitew wojny partyzanckiej rozegrała się pod Gjorm na południowy wschód od miasta Vlora. Czety ballistów wsparte miejscowymi ochotnikami, dowodzone przez Hysniego Lepenicę, starły się tam w dniach 1-3 stycznia 1943 r. z 2000 ekspedycją włoską, dowodzoną przez płk. Franco Clemente. W czasie dwudniowej bitwy, obie strony poniosły straty. W ogniu zaciętych walk zginął włoski dowódca[73].

Balli Kombetar cieszył się sympatią części przedstawicieli rządowego establishmentu. Związki z ballistami utrzymywali m.in. Fuat Dibra – minister gospodarki w rządzie M. Kruji, Hasan Dosti – minister edukacji i sprawiedliwości, oraz prefekt okręgu Gjirocastra – Faik Qyku[74]. Obok kontaktów z władzami w Tiranie, Balli Kombetar dużą wagę przywiązywano do podtrzymywania relacji z innymi organizacjami niekomunistycznej partyzantki działającymi na Bałkanach. Pomimo podejmowanych prób, nie udało się doprowadzić do zawarcia porozumienia z przywódcą serbskich czetników D. Mihajloviciem. Porażką zakończyła się także, podjęta przez D. Mihajlovicia inicjatywa rozmów płk. M. Bajraktarim. Do fiaska całego przedsięwzięcia przyczyniły się władze włoskie, zaniepokojone ewentualnością przezwyciężenia narodowego antagonizmu serbsko-albańskiego[75]. Sukcesem natomiast okazały się próby nawiązania kontaktu z liderem EDES[76] – Napoleonem Żervasem. W maju 1944 r. podpisano oficjalne porozumienie pomiędzy EDES a BK. Grecy zobowiązali się do wsparcia albańskich postulatów przyłączenia Kosowa do Albanii. Tragiczny los spotkał czołowego negocjatora ballistów Dhimitera Falo, który został ujęty i zamordowany przez albańskich komunistów[77].

Początek roku 1943 r. przyniósł dalsze pogorszenie się stanu bezpieczeństwa na terytorium Albanii. Coraz większe obszary kraju zaczęły przechodzić we władanie partyzantów. Te niebezpieczne tendencje wzmogły potrzebę zmian na szczytach albańskich władz rządowych. Zarówno one same, jak ich włoscy sojusznicy wyczuwali, że powoli przegrywają walkę o duszę albańskiego społeczeństwa. Chcąc ustabilizować sytuację, namiestnik królewski F. Jacomoni podjął decyzję o usunięciu z urzędu premiera M. Kruji, który podał się do dymisji 13 stycznia 1943 r. Na jego miejsce wyznaczono pochodzącego z południa Ekrema Libochovę. G. Ciano w swym dzienniku określił ten krok jako „[…] powrót do rządów bejów [..]”[78]. Gabinet E. Libochovy przetrwał zaledwie trzy tygodnie[79]. Był to sygnał, że kryzys, jaki pogłębiał się w Albanii, dotykał najwyższych gremiów państwowych. Zarówno G. Ciano jak i B. Mussolini zauważyli, że wbrew uspokajającym opiniom F. Jacominiego sytuacja w kraju wymyka się spod kontroli. G. Ciano z goryczą konstatował: „Ci, którzy dotychczas zachowali nam wierność, obecnie uchylają się”[80]. Wobec wagi narastających problemów B. Mussolini dokonał zmiany na stanowisku namiestnika (formalnie dokonał tego król). Nie radzącego sobie z pogłębiającym się kryzysem F. Jacomoniego zastąpił 18 marca 1943 r. generał Alberto Pariani. Miał on za zadanie, kierując na przemian systemem koncesji i represji, uspokoić sytuację. Duce sugerował A. Parianiemu, by ten utworzył niezależne jednostki armii i żandarmerii albańskiej i rozwiązał tamtejszą partię faszystowską[81]. Te słuszne skądinąd propozycje były jednak spóźnione, a zadanie postawione przed A. Parianim okazało się niewykonalne82. Włosi, pomimo zaangażowania całkiem sporych sił policyjno-wojskowych, nie byli w stanie zapobiec utracie kolejnych rejonów kraju. W lutym 1943 r. powstał kolejny gabinet pod kierownictwem byłego ministra spraw wewnętrznych, twórcy policji i żandarmerii Maliqa Bushatiego. Nie przetrwał wiele dłużej niż gabinet poprzednika, który zresztą powrócił do władzy 13 maja 1943 r. pełniąc swoją funkcję aż do kapitulacji Włoch.

Arkadiusz Karbowiak

Przedruk z Rocznika Bezpieczeństwa Międzynarodowego 2012/2013

—

66 T. Czekalski, Albania…, s. 106.
67 M. Vickers, The Albanias…, s. 150.
68 Wywodził się z trockistowskiej grupy występującą pod nazwą „Zjarri” (Ogień), której niektórzy członkowie znaleźli się w strukturach Balli Kombetar. J. R. Nowak, Powstanie Ludowej Republiki…, s. 25.
69 W maju 1943 r. na rozkaz E. Hoxhy doszło do czystki wobec członków struktur partyjnych we Vlorze, którzy sympatyzowali z grupą Sadika Premte. 80 osób usunięto z szeregów partii, dwie osoby rozstrzelano. Zamordowany został również Anastas Lula. Komunistom nie udało się zlikwidować Sadika Premte. J. R. Nowak, Powstanie Ludowej Republiki…, s. 33-34; S. Premte, Stalinizm and Communism in Albania http://www.marxists.org/history/etol/revhist/backiss/vol3/no1/premtaj.html (dostęp 03.03.2011).
70 O. Pearson, Albania in the Twientieth Century, a History. Albania in Occupation…, s. 209-210.
71 M. Vickers, The Albanias…, s. 149.
72 M. Tanty, Bałkany XX wieku…, s. 256.
73 O. Pearson, Albania in the Twientieth Century, a History. Albania In Occupation…, s. 230.
74 B. Fischer, Albania at War…, s. 134.
75 Włosi rozpowszechniali informacje o masowych zbrodniach, jakich mieli się dopuszczać czetnicy na albańskiej ludności cywilnej, co doprowadziło do zerwania rozmów pomiędzy M. Bajraktarim a D. Mihajloviciem. W rzeczywistości akcje pacyfikacyjne przeprowadzone zostały przez czetników w okolicach Biharu, gdzie spalono kilkanaście wsi mordując ich mieszkańców. W sumie pomimo tych tragicznych epizodów skala tych zbrodni była relatywnie niewielka. Potwierdzenie faktu odbywania odwetowych rajdów czetnickich brygad na Kosowo stanowią wspomnienia polskiego ich uczestnika służącego w Ravanickiej Brygadzie JVUO. Autor nie ukrywa też, iż w ich trakcie dochodziło do aktów makabrycznego okrucieństwa wobec Albańczyków – M. Djordje-Błażejczyk, Od Zagubici do Berlina, Wydawnictwo Edukator, Częstochowa 2006, s. 111-114, s. 128-132. T. Czekalski, Spór o Nową Albanię…, s. 134-135.
76 EDES – Ethnikos Demokratikos Ellnikos Syndesmos (Narodowo-Republikańska Liga Grecka) grecki prawicowy antymonarchistyczny ruch oporu kierowany przez gen. Napoleona Zervasa. Można powiedzieć, że był on greckim odpowiednikiem albańskich ballistów i serbskich czetników.
77 B. Fischer, Albania at War…, s. 134.
78 G. Ciano, Pamiętniki…, s. 456.
79 Ibidem, s. 457.
80 O trudnościach w sformułowaniu rządu E. Libochovy związanych z konfliktem pomiędzy premierem a liderem społeczności katolickiej patrz G. Ciano, Pamiętniki…, s. 462.
81 B. Fischer, Albania at War…, s. 142. Zamiast partii faszystowskiej powołano wówczas organizację pod nazwą Straż Wielkiej Albanii.