Niezależna Gazeta Obywatelska

Tekst nie jest publikacją naukowa. Jest to artykuł mogący stanowić zarówno ciekawostkę historyczną, jak i również rzetelne opracowanie z racji dużej ilości źródeł z jakich korzystał autor. Trzeba jednak znaczyć, że artykuł ten ma na celu pokazanie syntetycznego spojrzenia na spawy pieniężne, tak by dobrze pokazać zawiłość tego zjawiska w dziejach. Temat z pewnością nie został do końca wyczerpany. Treść została podzielona na kilka części, które będą publikowane odcinkami.

Zobacz: Rys historyczny systemów pieniężnych i bankowych cz. 1 – Wstęp

Zobacz: Rys historyczny systemów pieniężnych i bankowych cz. 2 – Historia bankowości od Starożytnej Grecji do Szkoły Salamanckiej

Od klasycznego standardu złota do współczesnego systemu płynnych kursów walutowych

Ekonomista ze szkoły austriackiej, Murray N. Rothbard uważał okres od 1815 r. (Kongres  Wiedeński) do 1914 r. (I Wojna Światowa)  za wyjątkowo udany z punktu widzenia ekonomicznego. W okresie tak zwanego „klasycznego” standardu złota panującego wówczas na Zachodzie był czasem prosperity. W tamtym okresie większość liczących się walut na świecie (takich jak: dolar, funt, frank) nie było tylko nazwą, lecz oznaczało proporcjonalną wagę złota. Dolar w tamtym czasie był zdefiniowany jako 1/20 uncji złota a funt sterling jako nieco mniej niż 1/4 uncji złota. Zaletą tamtych czasów było to, że kursy między danymi walutami były sztywne i nie podlegały arbitralnym regulacjom rządów. Były to waluty, w których rozliczano międzynarodowe transakcje więc waluty te swoim zasięgiem obejmowały cały świat. Jednolity standard złota był jednym z głównych powodów szybkiego wzrostu gospodarczego w Ameryce. Wspólny pieniądz na tym terenie wspierał wolność handlu, swobodę inwestowania i podróżowania po całej tej strefie. Międzynarodowy standard złota w tamtym okresie narodził się bez pomocy rządu i był produktem gry rynkowej. Ekonomista Melchior Palyi w dziele, The Twilight of Gold uważa, że stuletni klasyczny standard złota był najlepszym porządkiem monetarnym w dziejach.

Stuletni klasyczny standard złota skończył się zaraz po wybuchu I wojny światowej.  Nastąpiło to poprzez proces zbyt dużej podaży papierowych pieniędzy emitowanych przez banki narodowe krajów zobligowanych do finansowania swoich działań wojennych. Inflacja przybrała tak poważne rozmiary, że rządy państw biorących udział w wojnie nie były w stanie wywiązać się z obietnic i „odeszły od standardu złota”, tzn. ogłosiły swoje własne bankructwo, niedługo po przystąpieniu do wojny[36]. Jedynym wyjątkiem były Stany Zjednoczone, które nie zwiększyły tak radykalnie podaży pieniądza papierowego w obawie przed zagrożeniem jego wymienialności na złoto.

Remedium na zbyt dużą zmienność kursów walutowych utrudniających handel miał być system waluty dewizowo-złotowej, wprowadzony w latach 1926-1931. Inicjatorem zmiany tego systemu była Wielka Brytania i inne kraje europejskie. Zastosowano ogólną zasadę niewymienialności walut europejskich na złote monety. Była jedynie możliwość wymiany na duże złote sztaby. Sztaby takie były używane w tamtych czasach do rozliczania dużych transakcji międzynarodowych. Co bardzo ważne, USA nadal pozostawało przy klasycznym standardzie złota. Tym sposobem Wielka Brytania wymieniała funty nie tylko na złoto ale również na dolary, a sama przyjmowała płatności w funtach. Dodatkowo należy nadmienić, że wiele krajów europejskich posiadało duże rezerwy walutowe w funtach. W rezultacie powstała piramida: na złocie opierały się dolary, na dolarach funty, na funtach pozostałe waluty – „standard waluty dewizowo-złotej”, w których dolar i funt odgrywały rolę „walut kluczowych”[37]. Tak ukształtowany standard złota nie spełniał swojego podstawowego założenia, czyli ograniczenia inflacji. Nie było to zresztą w interesie Wielkiej Brytanii, która zwiększając podaż funta pokrywała deficyt bilansu płatniczego. W rezultacie takiego układu bilans przedstawiał się niekorzystnie dla krajów posiadających duże ilości rezerw w walucie Wielkiej Brytanii. W miarę jak rosły salda w funtach szterlingach we Francji, Stanach Zjednoczonych i w innych krajach, najmniejszy przejaw barku zaufania mógł doprowadzić do upadku inflacyjnej struktury. Nastąpiło to w 1931 roku, gdy w Europie poprzez wybuch inflacji zbankrutowały banki pośredniczące w tych transakcjach. Rząd francuski podjął próbę wymiany swojego salda w funtach szterlingach na złoto w Wielkiej Brytanii, która na to ogłosiła odejście od standardu złota. Wkrótce inne kraje Europy uczyniły tak samo.

Okres lat 1931-1945 był okresem gospodarczej stagnacji, spowodowany konkurującymi ze sobą płynnymi kursami walutowymi. W latach tych handel i inwestycje międzynarodowe praktycznie zamarły. Pogrążona w depresji gospodarczej Ameryka w 1933 roku odeszła od klasycznego standardu złota próbując w ten sposób zaradzić kryzysowi poprzez zwiększenie podaży pieniądza papierowego. Obywatelom amerykańskim nie wolno było jednak wymieniać złota na dolary, ale również i posiadać złota jako własności prywatnej. USA utrzymywały dalej swój standard złota – dolar był zdefiniowany jako 1/35 uncji złota ale prawo do wymiany miały tylko rządy innych krajów i banki centralne.

Władze Stanów Zjednoczonych w trakcie trwania II wojnie światowej zdawały sobie sprawę, że odbudowa trwałego systemu pieniężnego na świecie jest podstawą do zachowania sytuacji pokojowej. Takim systemem miał być system z Bretton Woods, który kongres USA wprowadził w życie w 1945 roku. W systemie tym, zamiast funta jako waluty dominującej, rolę dominującą przejął amerykański dolar. Przyjęto zasadę, że dolar to 1/35 uncji złota. Wymiana dolara na złoto była zarezerwowana dla rządów innych państw i banków centralnych, zwykły obywatel nie mógł takiej operacji wykonać. System ten zmuszał inne kraje do trzymania dużych rezerw walutowych w dolarach, ponieważ waluta ta stała się walutą wykorzystywaną do rozliczeń międzynarodowych. Taka sytuacja stawiała inne kraje w obliczu groźby zwiększania inflacji przez Amerykański Bank Centralny, co doprowadziłoby do spadku siły nabywczej rezerw dolarowych tego kraju. Ameryka zaczęła uprawiać politykę stałej inflacji, co w latach pięćdziesiątych doprowadziło do zmiany kierunku handlu w stronę Europy. Takie przeniesienie handlu w stronę Europy prowadziło do stale powiększającego się deficytu bilansu płatniczego Stanów Zjednoczonych.

System z Bretton Woods nie spełniał podstawowego założenia, że kraje europejskie stale będą zwiększać rezerwy w dolarze. Po pewnym czasie wskutek inflacyjnej polityki prowadzonej przez rząd amerykański, dolar tracił na wartości, co oczywiście nie spotkało się z aprobatą rządów krajów europejskich. Rządy europejskie dysponowały jednak możliwością wymiany 35 dolarów za uncję, z czego coraz częściej korzystały. Od początku lat pięćdziesiątych przez dwadzieścia lat złoto nieprzerwanie odpływało z Ameryki do Europy. W tamtym okresie zasoby złota skurczyły się z ponad 20 miliardów dolarów do 9 miliardów dolarów. Mimo takiego odpływu złota, rządy europejskie nagromadziły 80 miliardów dolarów w rezerwach. Rząd amerykański – poprzez różne zabiegi polityczne – starał się zniechęcić rządy europejskich państw do wymiany dolarów na złoto, jednak system z Bretton Woods po 1968 roku zaczął się rozpadać. Problemem okazało się utrzymanie sztywnego kursu wymiany 1/35 uncji złota za jednego dolara. Powodem była wzrastająca cena złota powyżej 35 dolarów na wolnym rynku i uszczuplające się rezerwy kruszcu rządu amerykańskiego. Zasadą systemu z Bretton Woods było to, że amerykańscy obywatele nie mogli prywatnie zakupić i posiadać złota, co europejscy obywatele czynili, uciekając od inflacyjnego dolara.

Kiedy większość banków europejskich zagroziła, że wymieni swoje dolary na złoto, prezydent Stanów Zjednoczonych Richard Nixon odszedł całkowicie od standardu złota w roku 1971. Decyzja ta spowodowało niestabilną sytuację na rynkach finansowych. Odpowiedzią na tę niepewność miała być Umowa Waszyngtońska z końca 1971 roku. Niewielką zmianą było podwyższenie o 3 dolary sztywnego kursu wymiany dolara na złoto do poziomu 38 dolarów za uncję. Olbrzymia podaż dolarów z Europy, połączona z utrzymującą się inflacją i zniesienie pokrycia w złocie spowodowały wywindowanie ceny złota do 215 dolarów za uncję, czyli pięciokrotnie więcej niż wynosił sztywny kurs wymienialności dolara. Gdy stało się oczywiste, że dolar jest przeszacowany, a europejskie i japońska waluta niedoszacowne, dolar w końcu załamał się na światowych rynkach; w lutym i marcu 1973 nastąpiła panika[38]. Wynikiem załamania się dolara było zaprzestanie jego  kupowania po zawyżonej cenie przez kraje europejskie. System Umowy Waszyngtońskiej tworzący sztywne kursy wymiany walut opartych na deklaracjach rządowych przestał funkcjonować. Kolejnym krokiem naprawczym ze strony USA było podniesienie kursu wymiany złota do 42 dolarów za uncję. Taki zabieg był tylko symboliczny – z dnia na dzień po zmianie kursu wymiany – wartość dolara spadała względem umacniającego się franka szwajcarskiego i japońskiego jena. W efekcie, jeszcze w marcu 1973 roku Stany Zjednoczone wprowadziły friedmanowski system płynnych kursów walutowych.

Podsumowanie

W pracy przedstawiony został syntetyczny opis historii bankowości od starożytnej Grecji po dzisiejszy system płynnych kursów walutowych. Omówiony został tu temat towarzystw bankowych w Cesarstwie Rzymskim, gdzie bankierzy ponosili pełną odpowiedzialność majątkową za swoje zobowiązania. Ważną informacją są przyczyny upadku Cesarstwa Rzymskiego, które wynikało między innymi z powodu załamania systemu gospodarczego. Najważniejszą średniowieczną reformą monetarną była reforma Karola Wielkiego. Szeroko w niniejszym artykule został omówiony temat Banku Medyceuszów, włącznie z jego upadkiem z powodu stosowania rezerwy cząstkowej na depozyty na żądanie. Został omówiony temat surowego  prawa w średniowiecznej Katalonii gdzie były nawet przypadki wykonanych wyroków śmierci na nieuczciwych bankierach. W czasach panowania Karola V nasiliły się powiązania między bankami a rządzącymi. Przedstawiona została doktryna Szkoły Salamanckiej, jednym z ważniejszych jej postulatów to utrzymywanie stuprocentowej rezerwy depozytów na żądanie. Ważną częścią  pracy jest omówienie działalności  Banku Amsterdamskiego i  Banku Sztokholmskiego opartego na stuprocentowej rezerwie. Krótko omówione jest utworzenie Banku Anglii i jego wpływ na politykę gospodarczą.

W ostatniej części artykułu zostały omówione wszystkie systemy standardu złota rozpoczynając od tak zwanego „klasycznego standardu złota” (1815-1914). Każda jednostka walutowa miała określoną wagę złota, nie występowały płynne kursy walutowe. Po II Wojnie Światowej został wprowadzony system z Bretton Woods. W systemie tym zwykli ludzie utracili możliwość wymieniania dolarów na złoto, ten przywilej zachowały tylko banki centralne i rządy zagranicznych krajów. Ostatecznie pieniądz utracił powiązanie ze złotem po dekrecie prezydenta USA, Richarda Nixona w 1971 roku.

Maciej Wilk
www.historiamysliekonomicznej.blogspot.com

—

[26] T. Munck, Europa XVII wieku 1598-1700. Państwo, konflikty i porządek społeczny, tłum. R. Sudół, „Dzieje Europy”, PIW, Warszawa 1998, s. 133
[27] J. H. de Soto: Pieniądz, Kredyt Bankowy i Cykle Koniunkturalne, Instytut Ludwiga von Misesa, Warszawa 2009, s. 74
[28] Tamże, s. 74
[29] Tamże, s.77
[30] Tamże, s.78
[31] Tamże, s. 80
[32] A. Smith: Badania nad naturą i przyczynami bogactwa narodów, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2012, tom. 2, s. 638
[33] A. Smith: Badania nad naturą i przyczynami bogactwa narodów, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2012, tom 1, s. 335
[34] T. Munck, Europa XVII wieku 1598-1700. Państwo, konflikty i porządek społeczny, tłum. R. Sudół, „Dzieje Europy”, PIW, Warszawa 1998, s. 133-134
[35] J. H. de Soto: Pieniądz, Kredyt Bankowy i Cykle Koniunkturalne, Instytut Ludwiga von Misesa, Warszawa 2009, s. 82
[36] M. N. Rothbard, Złoto, Banki, Ludzie Krótka Historia Pieniądza, Fijorr Publishing Company 2008, s. 108
[37] Tamże, s.111
[38] Tamże, s. 121