Niezależna Gazeta Obywatelska

Samorząd terytorialny w Polsce liczy sobie ponad 20 lat, pierwsze po 89 roku wybory do rad gmin odbyły się już w maju 1990 r. Od tego czasu samorząd się zmieniał i wzmacniał, wydawać by się mogło, że zostały stworzone warunki, aby rozwijał się i kwitł, pobudzając aktywność obywatelską, jak ma to miejsce w krajach o ugruntowanej demokracji. Tak się jednak nie stało, a dziś coraz donośniej słychać głosy, że polski samorząd pogrąża się w uwiądzie, marazmie i z każdym rokiem gorzej spełnia swoją rolę. Dlaczego tak się dzieje?

Obciążenia ze strony państwa

Celem reformy administracyjnej państwa z 1999 roku, w wyniku której uformował się dzisiejszy podział terytorialny Polski na 16 województw, było m.in. zwiększenie podmiotowości samorządów i uniezależnienie ich od władz centralnych. Wiele kompetencji wojewody zostało wówczas przekazanych marszałkom województw, a jednostki samorządu terytorialnego uzyskały samodzielność finansową poprzez udział w dochodach podatkowych. Jednak w ciągu kilku ostatnich lat obserwujemy proces odwrotny – samorządy tracą samodzielność, stając się powoli jedynie pomocniczym organem władzy centralnej. Narastający kryzys finansów publicznych powoduje, że coraz więcej obowiązków państwa jako tzw. „zadania zlecone” spychanych jest na samorządy, bez przekazania środków niezbędnych do ich realizacji. Skutkuje to nie tylko przerzucaniem kłopotów budżetu centralnego na budżety coraz bardziej zadłużonych województw, ale także upaństwowieniem samorządów, które z roli gospodarza swojego terenu zmieniają się stopniowo w administratorów, realizujących zadania nałożone na nie przez Warszawę.

Gmina jak prywatny folwark

Jedną z przyczyn źle funkcjonujących samorządów jest upaństwowienie władzy – w wielu gminach mamy do czynienia raczej z odnawianiem się władzy niż z autentycznymi wyborami. Brak kadencyjności sprawowania funkcji powoduje, że gminy zmieniają się w prywatny folwark wójta czy burmistrza, który każdą kadencję wykorzystuje na uzależnienie od siebie kolejnych mieszkańców i zapewnienie sobie ponownego wyboru. Sprzyja temu rozrost biurokracji służący tworzeniu synekur i miejsc pracy – w wielu gminach to właśnie urząd gminy i spółki gminne są największym pracodawcą. Podobną rolę spełnia uznaniowe umarzanie podatków gminnych, pozostające w gestii jej włodarza – łatwy sposób na kupowanie wyborców kosztem dobra wspólnego.
Przykłady nieusuwalnych włodarzy mamy również w naszym województwie, gdzie burmistrz Dieter Przewdzing w Zdzieszowicach, podobnie jak wójt Andrzej Pulit w Skarbimierzu rządzą niepodzielnie gminami praktycznie od początku istnienia samorządu. Nie są im straszne żadne zawieruchy; mała aktywność obywatelska sprawia, że na wybory chodzi wciąż ta sama grupa wyborców, która okazuje się za mało liczna, by takiego, latami usadowionego włodarza, zmienić. A nawet gdyby mieli oni stracić swą funkcję, to i temu można zaradzić: po Skarbimierzu krąży plotka, że skompromitowanego wójta, który zostanie prawdopodobnie zdjęty z funkcji decyzją premiera zastąpi jego…. córka. I tak wszystko pozostanie w rodzinie.

Brak kontroli

Ogromnym problemem polskiego samorządu jest brak kontroli władzy wykonawczej. Iluzoryczny staje się nadzór rady gminy, a rola radnych jest czysto fasadowa – są oni bezradni wobec wszechwładnych i słabo kontrolowanych urzędników. Radni uwikłani są często w zależności pracodawca/pracobiorca z urzędem gminy, co powoduje, że nie podejmują oni rzeczywistej polemiki i przestają działać w interesie mieszkańców. Sami są słabo kontrolowani przez swoich wyborców – w Opolu mimo prób wciąż nie udało się wprowadzić elektronicznego systemu głosowania dla radnych tak, aby każdy mieszkaniec mógł sprawdzić, jak w danej sprawie głosował jego radny. Nie funkcjonują narzędzia kontroli obywatelskiej, bo media lokalne finansowane najczęściej przez władze samorządowe stanowią swoisty biuletyn informacyjny wójta bądź burmistrza i narzędzie do krytykowania opozycji.

Dlaczego jesteśmy tak mało obywatelscy

Niski poziom zaangażowania społecznego w naszym kraju nie wynika z przypadku. Po latach ustroju komunistycznego, w którym społeczeństwo skutecznie odwykło od współdecydowania o losach swojej gminy jak i całego kraju, obecny sposób funkcjonowania samorządów wytworzył specyficzny kapitał społeczny, nazwany przez badaczy zjawiska „patrymonialno–klientelistycznym”. Władza lokalna przyznaje „swoim” różne dobra – stanowiska, środki finansowe – i w ten sposób obywatele stają się klientami, a nie partnerami w dialogu dotyczącym rozwiązywania lokalnych problemów. Trudno się więc dziwić, że aktywność obywatelska na rzecz dobra wspólnego słabnie, a kwitnie kumoterstwo.
Samorząd terytorialny jest najbliżej nas; w znaczącym stopniu wpływa na to, jak jutro będzie się żyło nam i naszym dzieciom. Jest dostawcą ważnych usług publicznych – od edukacji przez transport do kultury oraz właścicielem ogromnego majątku, największym pracodawcą i inwestorem w Polsce. W naszym interesie leży, aby samorządność się rozwijała, a przedstawiciele władzy najniższego szczebla działali w naszym wspólnym, a nie swoim własnym interesie.

Autor: Małgorzata Wilkos

Artykuł ukazał się w listopadowym wydaniu papierowym NGO