Niezależna Gazeta Obywatelska

27 września 1939 r., w walczącej Warszawie w obliczu okupacji niemieckiej, powstała pierwsza struktura Polskiego Państwa Podziemnego – Służba Zwycięstwu Polski. Jej komendantem został doświadczony oficer Wojska Polskiego – gen. Michał Tokarzewski-Karaszewicz. 13 listopada 1939 r., na podstawie rozkazu naczelnego wodza Wojska Polskiego na uchodźstwie, gen. Władysława Sikorskiego, SZP przekształciła się w Związek Walki Zbrojnej (ZWZ). Pod taką nazwą podziemne Wojsko Polskie będzie funkcjonowało do 14 lutego 1942 r., kiedy na podstawie rozkazu gen. Sikorskiego stanie się, aż do rozwiązania 19 stycznia 1945 r., Armią Krajową.

Dowódcą głównym ZWZ był gen. Kazimierz Sosnkowski „Józef Godziemba”, który od początku uważał, że dowództwo organizacji powinno być w kraju, co też nastąpiło 30 czerwca 1940 r. Wówczas dowódcą głównym został oficer zakonspirowany w kraju – gen. Stefan Rowecki „Grot”, od lutego 1942 r. pierwszy dowódca główny Armii Krajowej. Gen. Tokarzewski-Karaszewicz, aż do aresztowania przez NKWD w marcu 1940 r., był odpowiedzialny za tę część ZWZ, która działała pod okupacją sowiecką.

Koncepcja ZWZ zakładała, że organizacja nie ma charakteru politycznego, nie posiada cywilnych doradców politycznych. Jest zakonspirowanym wojskiem, czekającym na sygnał do powstania i realizującym ograniczone akcje zbrojne na terenie okupowanego kraju, na podstawie rozkazów swoich dowódców wojskowych. Te samoograniczenia wynikały z poczucia odpowiedzialności za ludność cywilną, która w warunkach niekontrolowanych akcji zbrojnych przeciwko okupantom zostałaby narażona na krwawy odwet. Apolityczność wiązała się z chęcią stopniowego scalenia, w ramach podziemnego wojska krajowego, wszystkich organizacji zbrojnych, walczących z okupantami. Warunkiem było uznanie legalnych władz Rzeczypospolitej na uchodźstwie, podporządkowanie się rozkazom wodza naczelnego i zgodność celów działania z polską racją stanu. Przedmiotem akcji scaleniowej – którą realizowała później intensywnie Armia Krajowa – nie mogły być struktury kolaborujące z wrogiem, np. sowieckie GL i AL, mające ośrodek dyspozycyjny w Moskwie. ZWZ był – tak samo jak później Armia Krajowa – podziemną armią Podziemnego Państwa Polskiego, krajowym odpowiednikiem działających otwarcie polskich sił zbrojnych na uchodźstwie. Wszystkie podstawowe struktury ZWZ-AK powstały w okresie zetwuzetowskim. Kraj został podzielony na wielkie obszary (odpowiednik regionów), w ramach których działały okręgi (odpowiednik województw), które były podzielone na obwody (odpowiednik powiatów). Obszary Nr 1 ZWZ to Warszawa (okręgi „Morskie OKO” – województwo, „Drapacz” – miasto Warszawa, Łódź oraz Radom – Kielce). Obszar Nr 2 to Białystok (okręgi Białystok, Nowogródek, Polesie, Stanisławów). Obszar Nr 3 to Lwów (okręgi Lwów i Polesie). Obszar Nr 4 to Kraków (okręgi Kraków, Śląsk, podokrąg Zagłębie Dąbrowskie). Okręg Nr 5 to Poznań (okręgi Poznań i Pomorze). Okręg Nr 6 to Toruń. Poza tym działał samodzielny okręg ZWZ Wilno, co wynikało ze specyfiki sytuacji okupacyjnej na Wileńszczyźnie, kolejnych zmian okupantów (sowieci, Litwini, ponownie sowieci). Wraz z rozwojem organizacyjnym ZWZ-AK, struktura podziemnej armii była doskonalona i dostosowywana do zmieniającej się sytuacji.

Oprac. TK