Niezależna Gazeta Obywatelska

„Obok IRA w północno-irlandzkim podziemiu funkcjonowało wiele innych mniejszych organizacji terrorystycznych” – z Arkadiuszem Karbowiakiem, pasjonatem historii, byłym Wiceprezydentem Opola rozmawia Tomasz Kwiatek

 Często się mówi, że Irlandczycy jako naród podobni są do Polaków, podzielasz tę opinię?

Mamy podobną historię szczególnie tą dotyczącą walk o odzyskanie niepodległości w XIX i XX wieku. Mentalność obu narodów też jest podobna. Wspólną cechę stanowi także religia katolicka ogrywająca istotną rolę w życiu naszych narodów. Rzeczywiście jest trochę elementów wspólnych.

Na początku XX w. Irlandii podobnie jak Polski nie było na mapie politycznej Europy. W 1916 r. tak lrlandczycy jak i Polacy podjęli walkę o niepodległość. Jak wyglądała ta irlandzka droga do niepodległości?

Wtedy kiedy polskie legiony walczyły na froncie wschodnim po stronie państw centralnych, irlandzcy ochotnicy wywołali w Dublinie Powstanie Wielkanocne. Zakończyło się ono klęską a główni jego organizatorzy zostali rozstrzelani. W reakcji na te wydarzenia jeden z ich uczestników Michael Collins w 1919 r. utworzył Irish Republican Army, czyli Irlandzką Armię Republikańską. Jednocześnie w tym samym czasie środowiska skupione wokół irlandzkiego ruchu republikańskiego powołały podziemny parlament Irlandii, który ogłosił 21 stycznia 1919 r. deklarację niepodległości. Największą irlandzką partią opozycyjną dążącą do uzyskania niepodległości była Sinn Fein. Członkami jej struktur byli także członkowie IRA, ale sama organizacja i podziemny parlament nie były organami nadrzędnymi wobec IRA. Ona sama stanowiła niejako aż do 1921 r. strukturę autonomiczną. IRA przyjęła koncepcję walki partyzanckiej, bowiem jej przywódcy uznali, że pokonanie Brytyjczyków w otwartym boju jest niemożliwe. Wypada powiedzieć, że nie wszyscy członkowie Sinn Fein byli admiratorami pomysłu walki zbrojnej. Akceptacja dla niej rodziła wraz z biegiem wydarzeń.

Kiedy miała miejsce pierwsza bojowa akcja IRA?

W dniu ogłoszenia deklaracji niepodległości. W miejscowości Soloheadbeg grupa IRA Seana Treacego wciągnęła w zasadzkę policjantów stanowiących eskortę transportu materiałów wybuchowych w wyniku czego dwóch funkcjonariuszy poniosło śmierć. To były pierwsze ofiary irlandzko-brytyjskiego konfliktu.

Wydawało się, że podjęta walka nie ma szans zakończyć się sukcesem…

IRA była początkowo słabą liczebnie i mizernie uzbrojoną strukturą. Przeciwko sobie IRA miała 9000 policjantów z RIC Royal Irish Constabulary – Królewska Policja Irlandzka złożonej głownie z Irlandczyków. Kierownictwo IRA przyjęło taktykę zastraszanie członków tej formacji i zmuszenie ich do współpracy z IRA co miało nieco poprawić pozycję irlandzkich bojowników w rozpoczynającym się konflikcie. W ten sposób IRA pragnęła ograniczyć aktywność ludzi mających największą wiedzę o irlandzkich niepodległościowcach mogących im najbardziej zagrozić. Pomiędzy majem a grudniem 1919 r. zastrzelonych zostało 18 policjantów RIC. IRA z równą bezwzględnością likwidowała także irlandzkiego pochodzenia agentów policji.

Jaką rolę w działaniach IRA odegrał jej przywódca Michael Collins?

Olbrzymią. Podziemny prezydent Irlandii De Valera mianował go w rządzie irlandzkim ministrem finansów. Collins był „spiritus movens” działalności IRA. To dzięki jego determinacji organizacja pomimo, iż wydawało się, że nie ma żadnych szans zmusiła do negocjacji władze brytyjskiego imperium. Trzeba jednak pamiętać, że Michael Collins odpowiadał za wiele aktów terroru. To na jego rozkaz utworzony został specjalny oddział zabójców tzw. 12 apostołów który min. przeprowadził masową akcję likwidacyjną 12 agentów brytyjskiego wywiadu wywodzących się z specjalnej grupy „Gang z Kairu” (nazwała pochodziła od Kairu gdzie grupa ta osiągnęła znaczące sukcesy w walce z egipskimi organizacjami antykolonialnymi), których zabito w mieszkaniach lub na kwaterach często na oczach żon i dzieci. Powołane przez Collinsa lotne brygady dokonywały uderzeń na posterunki policji likwidując je i zdobywając broń. Collins nawiązał kontakt z jednym z irlandzkich policjantów Edwardem Broyem, który przekazywał mu informacje o działaniach policji i wywiadu brytyjskiego. W 1921 r. Collins był jednym z głównych architektów porozumienia z władzami brytyjskimi dzięki czemu Irlandia wkroczyła na drogę wiodącą ku pełnej niepodległości.

Mówiłeś o terroryzmie IRA ale jest faktem, że również Brytyjczycy posługiwali się terrorem w walce z tą organizacją?

Rząd brytyjski w 1920 r. skierował do Irlandii oddziały złożone z ochotników byłych żołnierzy armii brytyjskiej z I wojny występujących pod nazwą Black and Tans, czyli Czarno-Brunatni. To te oddziały wraz z tzw. Auxilliares – Posiłkowi rozpoczęły represje skierowane przeciw ludności pochodzenia irlandzkiego podejrzewanej o popieranie IRA. Najbardziej znanym przypadkiem ich zastosowania była masakra do jakiej doszło na stadionie w Dublinie gdzie Czarno-Brunatni otworzyli ogień do zgromadzonego tłumu zabijając 14 przypadkowych osób. W odpowiedzi IRA tydzień później zabiła w zasadzce 17 Auxulliares. Jeszcze większy radykalizm w działaniach Brytyjczyków nastąpił w pierwszej połowie 1921 r. W czerwcu 1921 r. ówczesny premier Lloyd George przesłał do nieuznawanego prezydenta Irlandii Eamona de Valery list z sugestią zwołania konferencji pokojowej.

Czy sukces wywalczony przez IRA musiał zakończyć wybuchem wojny domowej w Irlandii?

Zapewne nie musiał, ale niestety tak się stało. Jednym z głównych negocjatorów traktatu irlandzko-brytyjskiego był Michael Collins. Znał on słabość IRA. Wiedział, że organizacja w sytuacji wybuchu walk na nowo nie ma szans na militarny sukces. Jedyne co mógł osiągnąć to kompromis w postaci utworzenia na terenie 26 hrabstw Wolnego Państwa Irlandzkiego. Projekt tego państwa nie obejmował 6 hrabstw tworzących Irlandię Północną. Na tym obszarze mieszkali unioniści czyli probrytyjsko nastawieni protestanci  głównie szkockiego pochodzenia. Londyn nie mógł wyrazić zgody na włączenie swoich protestanckich sojuszników do irlandzkiej struktury państwowej. Pomimo ratyfikowania przez irlandzki parlament kompromisowego traktatu, prezydent de Valera sprzeciwił się jego podpisaniu stając w ten sposób chcąc nie chcąc na czele radykałów z IRA pragnących walczyć do końca o wolność zjednoczonej Irlandii 32 hrabstw. Niezłomni działacze powołali w marcu 1922 r. IRA, która rozpoczęła wojnę z Wolnym Państwem Irlandzkim a w zasadzie z jego siłami zbrojnymi, które stanowili działacze tzw. starej IRA. 22 sierpnia 1922 r. w zasadzce zginął Michael Collins. Wojna domowa trwała do 1923 r. Wtedy zginął w walce dowódca tracącej poparcie społeczne niezłomnej IRA Liam Lynch. Czterech liderów organizacji stracono.

Irlandia została podzielona. Jedna cześć znalazła się na drodze do pełnej niepodległości. Druga pozostała pod zwierzchnictwem brytyjskim. Jak w tym okresie pomiędzy rokiem 1923 a 1956 funkcjonowała IRA?

IRA podejmowała dość rachityczną działalność na terenie Irlandii Północnej oraz Wielkiej Brytanii. Jeszcze przed wybuchem II wojny światowej większość liderów IRA została aresztowana w Belfaście. Dublin jeszcze w 1936 r. podjął decyzję o uznaniu tej organizacji za nielegalną. Tuż przed wojną i w jej trakcie doszło do kilu akcji IRA na terenie Wielkiej Brytanii. Dwóch lokalnych dowódców organizacji powieszono. Podejmowane próby współpracy z III Rzeszą ale nie przyniosły specjalnych efektów.

IRA przeszła, można powiedzieć, w stan hibernacji. W latach 60. IRA przebudziła odradzając się na nowo. Co było tego przyczyną?

Nic nie zapowiadało tego przebudzenia. Początek lat 60-tych to moment znakomitego rozwoju ekonomicznego Irlandii Północnej. Premier Terence O’Neill, protestant, należał do zwolenników doprowadzenia do porozumienia z społecznością katolicką. Jego polityka zmierzała do zakończenia ery nieformalnej dyskryminacji katolików i zrównania ich praw ze społecznością protestancką. Ów kierunek spotkał się jednak ze zdecydowanym protestem lidera Wolnego Kościoła Prezbiteriańskiego Iana Pisleya. Przekonywał on społeczność unionistów by występowała przeciw wszelkim próbom zrównania praw katolików i protestantów. W tej atmosferze radykalizmu powstała odwołująca się do protestanckich tradycji paramilitarnych organizacja terrorystyczna UVF – Ulsterskie Siły Ochotnicze –Ulster Volunteers Force. W 1966 r. członkowie tej formacji nie mogąc zabić przeznaczonego do likwidacji zidentyfikowanego bojówkarza z IRA zabili przypadkowego katolika Johna Sculliona. Uważa się, że była to pierwsza ofiara tzw. „Troubles”, czyli konfliktu jaki się toczył w Irlandii Północnej. Przywódca UVF Gusty Spence dowodzący komandem zabójców został wkrótce aresztowany i skazany na dożywotnie więzienie. UVF zdelegalizowano. Spence odegrał potem istotną rolę w czasie negocjacji w latach 90. wzywając do przerwania przemocy.

Domyślam się, że w odpowiedzi do akcji wkroczyła IRA?

Początkowo do akcji ruszyła NICRA organizacja działająca na rzecz praw człowieka zrzeszająca zarówno katolików i protestantów. Marsze organizowane przez nich spowodowały zdecydowaną reakcję ze strony opanowanych przez unionistów sił porządkowych RUC – Królewska Policja Ulsterska oraz wspomagających ich formacji rezerwowych B-Special znanych także jako USC-Ulster Special Constabulary – Ulsterska Policja Specialna. Brutalność sił porządkowych w czasie tłumienia zamieszek oraz wspomaganie protestanckich bojówkarzy atakujących katolickie dzielnice wzmagało potrzebę utworzenia katolickich sił samoobrony. W ten sposób doszło do aktywizacji działalności IRA. Z biegiem czasu zaczęła ona infiltrować od wewnątrz NICRA. Początkowo na czele IRA stali działacze przeciwni inicjowaniu kolejnej kampanii przemocy. Jednak część radykalnych członków IRA uważała, że nie można pozostać obojętnym i patrzeć jak protestanckie bojówki atakują katolicką społeczność. W grudniu 1969 r. powołano Provisional IRA. Jej bojówkarzy nazywano Provosami.

W 1969 r. rząd celem powstrzymania przemocy Londyn wysłał armię brytyjską. Miała ona rozdzielić walczące strony i uspokoić sytuację. To było chyba nieco naiwne założenie?

Żadne inne rozwiązanie nie wchodziło w grę. Początkowo katolicy postrzegali armię brytyjską jako siłę neutralną mająca ich bronić przed unionistami. Wszystko wskazywało, że ta sympatia się utrzyma. Brytyjskie władze rozwiązały oddziały rezerwy policji USC infiltrowane przez protestanckich ekstremistów. Na ich miejsce powołano podporządkowane wojsku UDR Pułk Obrony Ulsteru – Ulster Defence Regiment. W jego składzie mieli znajdować się zarówno katolicy jak i protestanci. Drugim takim przykładem który świadczył, iż Brytyjczycy będą chronić katolicką społeczność było zdarzenie jakie miało miejsce w trakcie manifestacji w 1969 r., kiedy to brytyjscy żołnierze zabili dwóch uzbrojonych protestanckich bojówkarzy. Była to odpowiedź na wcześniejszy fakt ostrzelania przez nich policjantów z RUC. Zginął wówczas policjant. Warto pamiętać, że pierwszym zabity policjant w tym konflikcie nie był ofiarą nie IRA a bojówek protestanckich. Katolicy dostrzegali, że armia będzie bezwzględnie zwalczała członków wszystkich terrorystycznych ugrupowań zarówno katolickich i protestanckich. Sytuacja w kwestii nastawienia katolików wobec Brytyjczyków uległa zmianie, gdy do akcji wkroczył generał Freeland w Belfaście. To właśnie na skutek jego nieprzemyślanych działań skierowanych tylko przeciwko katolickim przyjazne nastawienie tej społeczności uległo zupełnej zmianie. W katolickich dzielnicach zrozumiano, że jedyną siłą która może bronić ich w Ulsterze jest IRA, która sprawowała na tych obszarach nieograniczoną władzę.

Czemu IRA z taką pasją rozpoczęła kampanię zamachów przeciw Brytyjczykom?

Żeby umocnić swoją pozycję jako obrońcy katolickiej społeczności. Poza tym IRA postrzegała armię brytyjską jako zaangażowaną na rzecz wspierania protestanckiej społeczności. W lutym 1971 r. IRA zabiła pierwszego brytyjskiego żołnierza. Od tego momentu liczba ataków na nich rosła w postępie geometrycznym. Atakowani zewsząd żołnierze nerwowo otwierali ogień czego skutki odczuwali przypadkowi cywile. IRA zaczęła kampanię terroru wymierzoną nie tylko wobec żołnierzy, policjantów, ale również zwykłych protestantów. W odpowiedzi na te akty w 1971 r. powstały nowe protestanckie ugrupowania terrorystyczne min. legalnie działające UDA Stowarzyszenie Obrony Ulsteru. Jego zbrojnym ramieniem była formacja UFF, czyli Bojownicy o Wolność Ulsteru. UFF chcąc zemścić się za przeprowadzone przez Provos zamachy podłożyło w jednym z katolickich pubów w Belfaście bombę która zabiła 15 osób.

Brytyjczycy byli zaskoczeni?

Po części tak. Chcąc uchronić się przed eskalacją przemocy rząd postanowił wydać zgodę na masowe internowania osób podejrzanych o działalność w IRA. Oddziały wojskowe wkroczyły do katolickiej Londonderry a IRA i mieszkańcy stawili im opór. Zginęło ponad 20 osób. W sumie internowano ponad 600 osób. Niewielu z pośród nich było rzeczywistymi członkami IRA. Znów prowadzone na oślep działania przyczyniły się do wzrostu poparcia IRA. Przełomowe znaczenie dla eskalacji konfliktu miały tragiczne wydarzenia z 30 stycznia 1972 r. Tym razem brytyjscy spadochroniarze otworzyli ogień do tłumu katolickich manifestantów zabijając 14 uczestników. Co prawda strona wojskowa tłumaczyła  najprawdopodobniej miało miejsce prowokacyjne otwarcia ognia do żołnierzy brytyjskich przez członków IRA ale nie udało się nikomu tego faktu potwierdzić. Gdyby nawet przyjąć, że tak było to i tak reakcja brytyjskich spadochroniarzy była przesadna. Katolicy ocenili tę akcję jako dokonaną z zimną krwią masakrę. Oczywiście IRA zacierała ręce, bowiem po takich wydarzeniach zawsze powiększały się jej szeregi. W 1972 r. rząd nakazał policji przeprowadzenie operacji odzyskania kontroli nad opanowanymi przez IRA dzielnicami Belfastu. Operacji nadano kryptonim „Moterman”. Na szczęście tym razem IRA się wycofała przez utworzone zresztą dla niej specjalne korytarze i sama operacja przebiegła bezkrwawo.

IRA była strukturą wewnętrznie podzieloną. Na jakim tle te podziały występowały?

Podział nastąpił w 1969 roku. Frakcją umiarkowaną stanowiła tzw. Offical IRA organizacja o charakterze lewicowym można powiedzieć marksistowskim. W OIRA występowały silne tendencje zakończenia walki zbrojnej i przejścia do działalności politycznej. Po „krwawej sobocie” w Londonderry OIRA dokonała kilku zamachów min. na koszary armii brytyjskiej. Po nich w 1972 r. organizacja zaprzestała działalności zbrojnej. W 1974 r. grupa marksistowskich radykałów nie zgadzających się z decyzja liderów OIRA podjęła decyzję o kontynuowaniu walki i w ten sposób powstała INLA Irlandzka Narodowa Armia Wyzwoleńcza. Ona z kolei rozpadła się w 1987 r. i powstała wówczas organizacja pod nazwą Wyzwolenie Ludu Irlandii IPLO. Natomiast drugą frakcją istniejąca w ramach IRA była Provinsional IRA czyli PIRA. W jej skład wchodzili działacze którzy uważali, że naród irlandzki musi prowadzić zbrojną walkę o zjednoczoną i niepodległą Irlandię aż do zwycięskiego końca. PIRA prowadziła operacje militarne aż do zawarcia porozumienia wielkanocnego w 1998 roku. Obok IRA w północno-irlandzkim podziemiu funkcjonowało wiele innych mniejszych organizacji terrorystycznych. Należy dodać, że te odłamy prowadziły między sobą zaciekle walki które kosztowały wiele ofiar.

W 1974 r. wydawało się że dojdzie do kompromisu, dlaczego się nie udało?

Rzeczywiście wybory w Ulsterze  oparte na nowej ordynacji proporcjonalnej dały katolickim ugrupowaniom politycznym znacznie więcej miejsc w lokalnym parlamencie. Skorzystała na tym Socjaldemokratyczna Partia Pracy SDLP. Dzięki niej utworzono wspólny rząd złożony także z przedstawicieli umiarkowanych unionistów. Na jego czele stanął Braian Faulkner. Jednak nowe władze zmuszone on były do funkcjonowania w cieniu toczącej się wojny pomiędzy IRA a bojówkami protestanckimi i Brytyjczykami. Wrogość protestantów zamieszkujących Ulster, których wspomagali radykalni działacze pokroju pastora Paisleya spowodowała zainicjowanie kampanii obywatelskiego nieposłuszeństwa co doprowadziło do upadku umiarkowanego rządu. Trudno było zaprowadzić pokój w kraju, w którym większość obywateli wspierała i sympatyzowała z formacjami terrorystycznymi, czy to republikańskiej czy protestanckiej proweniencji.

Jakie były relacje IRA z Dublinem?

Rząd Irlandii widząc proprotestanckie stanowisko Brytyjczyków wspierał IRA różnymi sposobami. Przerzucona broń do Ulsteru, zorganizowano obozy szkoleniowe dla członków IRA, udzielano pomocy logistycznej. Dopiero w 1985 r. rząd w Dublinie podjął współpracę z Londynem w celu ograniczenia działalności IRA na terenie Republiki Irlandii. Podpisany został wówczas dokument dający Irlandii możliwość oddziaływania na sytuacje wewnętrzną w Ulsterze. Oczywiście protestanci uważali owo porozumienie za akt zdrady Londynu i osobiście pani premier Margaret Thatcher wobec unionistycznej społeczności.

Czy IRA była wspierana przez czynniki zewnętrzne?

Głownie przez społeczność irlandzką w USA. Od 1969 r. istniała tam organizacja NORIAD – czyli Północno Irlandzki Komitet Pomocy będący organizatorem przerzutu broni i pieniędzy dla IRA. Jedna z większych siatek irlandzkich realizujących te zadania została w 1981 r. rozbita przez FBI. IRA ponadto otrzymywała pomoc od krajów obozu socjalistycznego, które jej działalność traktowały jako czynnik osłabiający Wielką Brytanię. Od 1971 r. IRA nawiązała kontakty z KGB, dzięki czemu organizacji udało się zakupić w Pradze prawie 5 ton broni i amunicji. Znaczącą rolę w bezpośrednich przerzutach broni odgrywała Libia Kadafiego. IRA miała do swojej dyspozycji obozy szkoleniowe w których szkolili się członkowie OWP a także różnego rodzaju wspierani przez państwa komunistyczne rewolucyjni terroryści. Owe obozy były zlokalizowane w Libii, a także w Jemenie i Libanie.

Jakie były najważniejsze zamachy dokonane przez IRA?

Jednymi z najgłośniejszych akcji było zabicie w 1976 r. przez IRA ambasadora Wielkiej Brytanii w Irlandii oraz zabójstwo w 1979 r. członka rodziny królewskiej lorda Mountbattena oraz zabicie w zamachu bombowym tego samego dnia 27 sierpnia 1979 r. pod wsią Warrenpoint 18 brytyjskich żołnierzy. Naturalnie tych zamachów było mnóstwo. W 1984 r. podłożono bombę w jednym z hoteli, gdzie odbywała się konwencja partii konserwatywnej. W wyniku eksplozji  omal nie zginęła premier Margaret Thatcher. Choć olbrzymia ilość ataków IRA skierowana była przeciw policjantom, żołnierzom, czy protestanckim bojówkarzom, to jednak często w zamachach bombowych ginęli także na ogół przypadkowo cywile.

Konflikt w Irlandii był określany jest mianem brudnej wojny. Dlaczego?

Metody stosowane w walce z terroryzmem IRA należały do brutalnych. Stąd to określenie brudna wojna. Obok terroryzmu republikańskiego istniał  także terroryzm  protestancki.  Czasami patronat na działalnością formacji takich jak UDR/UFF, UVF czy sprawowały brytyjskie służby specjalne albo RUC a więc złożona głównie z protestantów miejscowa policja. I to one częstokroć wyznaczały protestanckim terrorystom osoby przeznaczone do likwidacji. Oczywiście nie prawdziwe byłoby stwierdzenie, iż istniała pełna kontrola służb specjalnych czy policji nad nimi. Fakty aresztowań i wydawania wyroków skazujących dla osób działających w tych strukturach wskazują, że tak nie było. Natomiast w paru przypadkach udało się potwierdzić ową bliska współpracę. W 1992 r. na karę 10 lat więzienia skazany został Braian Nelson członek bojówek UDA/UFF odpowiedzialny za liczne morderstwa. W trakcie postępowania procesowego wyszło na jaw, że Nelson był agentem wywiadu brytyjskiego i wykorzystywano go do przekazywania bojówkarzom z UFF zdobytych przez policję informacji dotyczących aktywnych terrorystów  IRA. Podobnym przypadkiem było zabicie w 1980 r. przez komando UDA/UFF w Belfaście lidera INLA Ronnie Buntinga. Informacje zabójcom miały być przekazane przez brytyjskie służby. Wcześniej współpracująca z brytyjskim wywiadem bojówka UVF dokonała w 1974 r. dwóch zamachów terrorystycznych na terenie Irlandii zabijając 33 osoby cywilne. Mordowano nie tylko bojówkarzy, ale także ludzi którzy kontaktowali się z nimi a żyjących na legalnej stopie. W 1989 r. zginął zamordowany przez członka UDA/UFF a jednocześnie żołnierza specjalnej jednostki policji na oczach żony i dzieci znany irlandzki adwokat broniący przed sądami członków IRA Patrick Finucane.

Jednym z najbardziej spektakularnych wydarzeń w historii konfliktu była głodówka członka IRA Bobbyego Sandsa odsiadującego wyrok 14 lat pozbawienia wolności. Dlaczego do niej doszło?

Do połowy lat 70. XX w. aresztowanych członków IRA traktowano w sposób specjalny uznając ich za więźniów politycznych. Potem ten specjalny status został im cofnięty i zaczęto traktować ich jak zwykłych kryminalistów. Przebywający w więzieniach członkowie IRA chcieli przywrócenia im statusu więźniów politycznych i dlatego rozpoczęli głodówkę. Pani premier Margaret Thatcher zdecydowanie odrzuciła propozycję przywrócenia członkom IRA statusu więźnia politycznego. W efekcie więźniowie IRA podjęli strajk głodowy w wyniku którego śmierć poniosło 10 więźniów z IRA i INLA w tym min. Boby Sands. Ciekawostką był fakt, że Sands w czasie głodówki został wybrany posłem do brytyjskiego parlamentu. Sands dzięki swojej bezkompromisowej postawie stał się męczennikiem sprawy irlandzkiej.

Jak traktowano aresztowanych członków IRA?

Na początku lat 70. poddawano ich brutalnym metodom śledczym. Byli torturowani. Potem owe ostre metody przesłuchań nieco łagodniały. W latach 80. działalność IRA zaczęła nieco przygasać. Kilku prominentnych działaczy po aresztowaniu wyraziło chęć współpracy z policją. Liczba takich nawróconych terrorystów systematycznie rosła. Więc techniki przesłuchań modyfikowano starając się oddziaływać na aresztowanych terrorystów metodami terroru psychologicznego.

Margaret Thatcher była zdecydowana prowadzić zaciętą walkę IRA nie przebierając w środkach…

Kiedy pani Thatcher obejmowała rządy na Downig Street IRA znajdowała się w fazie intensywnego rozwoju. W momencie gdy odchodziła w 1990 r. organizacja okres świetności miała raczej za sobą. Pani premier  swymi zdecydowanymi działaniami starała się osłabić IRA. I należy przyznać, że się to jej udało. „Żelazna Dama” była osobą wywodzącą się z prawego skrzydła partii konserwatywnej. Należała do ludzi twardych nie ulegających presji mediów, opinii publicznej a tym bardziej ugrupowań terrorystycznych. Wierzyła w konserwatywne wartości. Uważała, że jako przywódca Wielkiej Brytanii nie może pozwolić sobie na paktowanie z osobami stojącymi na czele ugrupowań terrorystycznych. Stąd brała się owa bezwzględność w walce z IRA. Po prostu stała na straży prawa. Według niej zadaniem rządu była obrona życia i zdrowia obywateli dlatego wydała bezpardonową walkę z terrorystom z IRA.

Jak oceniasz jej postawę?

Generalnie miała rację. Problem polegał na tym, że nie widziała niuansów w tym konflikcie. IRA rzeczywiście parała się terroryzmem, ale była jednocześnie jedyną organizacją broniącą przed terrorem protestanckim społeczność katolicką. Wiadomym było, że była ona dyskryminowana na terenie Ulsteru, a władze brytyjskie nie widziały możliwości wprowadzenia zmian, bojąc się utraty poparcia ludności protestanckiej wśród której prym wiodły ugrupowania radykalne. Choć z drugiej strony nie jest prawdą, że Żelazna Dama sięgała tylko i wyłącznie po środki represji. Porozumienie z 1985 r. z rządem w Dublinie wskazywało, że była gotowa sięgać także po środki polityczne nawet gdy jest to nie po myśli protestanckich radykałów.

Od lat 70. z IRA na terenie Irlandii Północnej ścierały się specjalne oddziały SAS co to za formacja?

Special Air Service – Specjalna Służba Powietrzna. Te oddziały powstały jeszcze w czasie II wojny jako siły specjalne. Ich żołnierze walczyli w Afryce, Normandii i we Włoszech. Potem po wojnie jednostki te rozwiązano i w latach 50. odtworzono je ponownie. Tym razem znakomicie sprawdziły się one w czasie konfliktów na Malajach, Borneo, Omanie i Falklandach. Poza Falklandami we tych trzech wspomnianych konfliktach walczyły one z oddziałami nieregularnymi, partyzanckimi odnosząc znakomite sukcesy. W Irlandii Północnej siły SAS funkcjonowały jako formacje antyterrorystyczne. Do Ulsteru skierowano w 1976 r. pierwszy zespół 22 pułku SAS. Członkowie SAS na bazie informacji wywiadu organizowali zasadzki na działaczy IRA. Udało im się min. porwać z Irlandii jednego z liderów IRA. Drugi Peter Cleary został zastrzelony podczas próby ucieczki. W Ulsterze komandosi SAS w maju 1987 w Loughall zaskoczyli w czasie ataku na posterunek policji bojówkarzy IRA i wszystkich 8 zastrzelili. Niewątpliwie użycie w walce z IRA sił specjalnych w postaci SAS przyczyniło się do ograniczenia aktywności terrorystycznej tej organizacji.

Znany jest przypadek zabicia przez komandosów SAS członków IRA na Gibraltarze. Możesz przybliżyć ten fakt?

To był szczególny przypadek. Komando SAS wysłano na Gibraltar bowiem hiszpańska policja przekazała Brytyjczykom informację, że na wyspie znajdują się członkowie IRA chcący dokonać zamachu na gubernatora. Komandosi SAS zaskoczyli terrorystów z IRA na jednej z ulic i wezwali ich do poddania a ponieważ ci nie uczynili tego dość sprawnie i ochoczo wobec czego wystrzelono w ich kierunku kilkadziesiąt kul kładąc wszystkich trupem. Jak się okazało 3 zabici działacze IRA  znani z wielu akcji terrorystycznych nie byli uzbrojeni. W związku z tą akcją rozpętała się w Wielkiej Brytanii medialna burza. W Belfaście wybuchły zamieszki. Oskarżano panią Thatcher, iż celowo wysłała zabójców SAS by z zimną krwią dokonali  egzekucji działaczy IRA co oczywiście było nieprawdą.

Lata 90. XX w. to moment wyciszenia działalności IRA, jej działacze dostrzegli konieczność zakończenia konfliktu. Podobnie chyba postrzegali kwestie pokojowego zakończenia konfliktu członkowie formacji protestanckich. Skąd taka zmiana?

Liderzy formacji paramilitarnych zdawali się rozumieć, że zwycięstwo w tej wojnie dla każdej ze stron konfliktu jest stanem nieosiągalnym. To była najważniejsza kwestia. Poza tym politycy irlandzcy dostrzegali że IRA ewidentnie słabła. Poparcie dla organizacji spadało. Mieszkańcy Ulsteru powoli zaczęli być zmęczeni konfliktem. Zakończyła się też zimna wojna a  wraz z nią zniknęła korzystna aura zewnętrzna dla toczenia takich konfliktów. Podobnie sprawę widzieli protestanci. Nie wierzyli oni że można IRA całkowicie zniszczyć. W czerwcu 1991 r. odbyło się pierwsze spotkanie ulsterskich partii politycznych. Jego celem było wynegocjowanie pokojowego rozwiązanie konfliktu w Irlandii Północnej. Nieco wcześniej bo w marcu 1991 r. ugrupowania paramilitarne lojalistów powołały do życia Zjednoczone Dowództwo Wojskowe Lojalistów (CLMC). W jego skład weszły UDA/UFF , UVF, RHC. Wśród liderów protestanckich bojówek zaczęła kiełkować koncepcja zawarcia porozumienia i zakończenia toczącej się konfrontacji. Wywołało to rozłam w środowisku nieprzejednanych wywodzących się z UVF. Jeden z jej czołowych  działaczy Billy Wright zwany „Królem Szczurów” utworzył nową strukturę terrorystyczną znana pod nazwą Loyalist Volunteer Force – Lojalistyczne Siły Ochotnicze. Działacze LVF nie godzili się na żadne rozmowy z IRA czy Sin Fein. Tymczasem w 1994 r. IRA ogłosiła rozejm. To milowy krok w stronę pokojowych rozmów.

Jak doszło do porozumienia wielkanocnego?

Zawieszenie broni z 1994 r. zostało zerwane w 1996 r. i IRA tak nieco na pokaz by unaocznić swa determinację rozpoczęła kolejną kampanię zamachów bombowych. W ich wyniku w 1996 r. zginęło 15 osób. Protestanci po odejściu premier Thatcher stracili nieco grunt pod nogami bowiem znacznie pogorszyły się z ich relacje ze rządem Johna Majora nie mówiąc już o gabinecie Tonego Blaira. W 1997 r. IRA ogłosiła kolejny rozejm. Tuż przed kolejną turą rozmów pokojowych doszło do wypadku, który omal nie doprowadził  do zerwania rozmów. W więzieniu Maze zamordowany został Billy Wright szef LVF, który odbywał tam karę pozbawienia wolności. Zabójcą był terrorysta z INLA odsiadujący wyrok w tym samym więzieniu. Wydawało się, że po tym zabójstwie dojdzie do eskalacji przemocy ale ostatecznie zerwania rozmów udało się uniknąć. Do negocjacji włączyły się czynniki zewnętrzne w postaci prezydenta USA Billa Clintona. Podstawowym problemem który blokował zawarcie porozumienia był sprzeciw rządu brytyjskiego i protestantów w kwestii uczestnictwa w rozmowach polityków z Sinn Fein. Twierdzono bynajmniej nie bezpodstawnie że Gerry Adams stojący na jej cele był jednocześnie przywódcą IRA. Ostatecznie udział Sinn Fein przestał budzić kontrowersje. Wówczas pojawił się problem rozbrojenia IRA przed zawarciem porozumienia. Ostatecznie strona protestancka i rządowa wycofała się z tego postulatu i 10 kwietnia 1998 r. podpisano porozumienie wielkanocne.

Jakie zapadły tam ustalenia?

Porozumienie przewidywało utworzenie rządu lokalnego w Ulsterze z udziałem republikanów. Miało nastąpić rozbrojenie IRA choć w praktyce zakończyło się ono dopiero w 2005 r. Zreformować miano siły porządkowe tak by mogli w nich służyć katolicy. W ciągu dwóch lat mieli zostać zwolnieni wszyscy więźniowie polityczni. Sinn Fein i IRA w zamian za to miały się wyrzec zbrojnej walki o Irlandię złożoną z 32 hrabstw. Dla wielu republikańskich radykałów była to zdrada ideałów Powstania Wielkanocnego.

Czy jakieś katolickie ugrupowania nie zaakceptowały porozumienia?

CIRA czyli IRA Kontynuacja oraz Prawdziwa IRA czyli RIRA. Ta ostatnia dała o sobie znać w sierpniu 1998 w miasteczku Omagh, gdzie terroryści z tej organizacji podłożyli 150 kilogramową bombę. Zadzwonili co prawda na policję informując o fakcie podłożenia ale podali fałszywe miejsce jej ulokowania. W momencie gdy ładunek wybuchł w miejscu gdzie był ukryty znajdowało się duża liczba ewakuowanych tam osób. Zginęło 29 osób a 220 było rannych. Masakra w Omagh nie zniszczyła zawartego porozumienia. Pomimo wielu trudności i zawirowań politycznych związanych min. z rozbrojeniem arsenałów IRA co skutkowało zawieszeniem działalność lokalnego rządu Irlandii Północnej, wielkopiątkowe porozumienie przetrwało.

Ile osób zginęło w czasie tego konfliktu?

Liczba ofiar wyniosła 3529 osoby. Ponad 47 000 odniosło rany. Z tego nieco ponad 350 stanowili działacze IRA lub innych republikańskich ugrupowań terrorystycznych, ponad 150 działacze protestanckich formacji paramilitarnych, oraz ponad 1000 to żołnierze i policjanci brytyjscy i północnoirlandzcy. Reszta ofiar to cywile.

Na koniec nietypowe pytanie. Wiem, że interesujesz się specyficzną kinomatografią między innymi dotyczącą konfliktów budzących Twoje zainteresowanie, czy mógłbyś polecić jakieś filmy dotyczące konfliktu w Irlandii Płn.?

Jeśli chodzi o konflikt w Irlandii Północnej, to wśród filmów, które watro obejrzeć „Michael Collins” w postać którego wcielił się Liam Neeson. Film jak sam tytuł sugeruje jest biografią pierwszego przywódcy IRA. Moim zdaniem znakomita produkcja wiernie oddająca rzeczywistość wojny o niepodległość Irlandii z lat 1919-1922. Drugim filmem mieszczącym się w podobnym klimacie to „Wiatr buszujący w jęczmieniu”. To z kolei historia dwóch braci walczących w IRA, którzy potem w momencie wybuchu wojny domowej w Irlandii 1922 r. stają po przeciwnych stronach barykady. W tym filmie obok walki o niepodległość reżyser poruszył temat głębokich podziałów w społeczeństwie irlandzkim jakie wywołało porozumienie irlandzko-brytyjskie. Inną ciekawą produkcją filmową jest „Krwawa Niedziela” opowiadający o wydarzeniach mających miejsce 30 stycznia 1972 r. w Londonderry kiedy to brytyjscy spadochroniarze otworzyli ogień do katolickich manifestantów zabijając 14 osób. O zamachu w Omagh opowiada film o tym samym tytule. Ukazuje on min. dramat rodzin osób zamordowanych w tym zamachu walczących o sprawiedliwość która niestety przegrywa z politycznymi koniecznościami. Kolejnym ciekawym dziełem filmowym jest film pod tytułem „50 Ocalonych” – opowiada ono o młodym człowieku zwerbowanym przez policję i działającym w strukturach IRA. Film ukazuje brutalne mechanizmy używane przez służby specjalne w czasie wojny z terroryzmem. „Głód” i „Spirala przemocy” to produkcje mówiące o strajkach głodowych podejmowanych przez więzionych członków IRA. Pierwszy opowiada historię Bobiego Sandsa drugi to dramat dwóch matek które stają w obliczu w trudnych wyborów dokonanych przez ich dzieci działaczy IRA, którzy chcą swoją walkę prowadzić, aż do głodowej śmierci. Jedna z nich bólem serca akceptuje podjętą decyzję syna a druga w imię miłości ratuje go wbrew jego woli. „I imię ojca” to to z kolei opowieść o rodzinie niewinnie skazanych  katolików północnoirlandzkich uznanych za sprawców zamachów bombowych w Londynie. Film przedstawia walkę 14 letnią walkę o ich uwolnienie. Na koniec warto polecić film pod tytułem „Zdrada” z Harrisonem Fordem i Bradem Pittem. Opowiada on historię działacza IRA który udał się do USA celem uzyskania wsparcia. Naturalnie katalog filmów o konflikcie irlandzkim jest dużo większy, a te które wymieniłem są najbardziej znane. W każdym razie zachęcam do obejrzenia.

Bardzo dziękuję!