Niezależna Gazeta Obywatelska

334 lata temu doszło do zniszczenia przez pożar obserwatorium Jana Heweliusza w Gdańsku. Jan Heweliusz (łac. Johannes Hevelius, niem. Johann Hewelcke) urodził się 28 stycznia 1611 r. w Gdańsku. Był astronomem i konstruktor instrumentów naukowych,, a także browarnikiem i radnym miasta Gdańska oraz astronomem królewskim Władysława IV i Jana III Sobieskiego, dotowany był także przez króla Francji Ludwika XIV.

Heweliusz był absolwentem gimnazjum w Gdańsku, gdzie astronomią zainteresował go Piotr Krüger. Studiował potem przez rok prawo w Lejdzie. W latach 1632–43 podróżował do Szwajcarii, Londynu i Paryża, gdzie poznał wielu astronomów – wśród nich Pierre’a Gassendi. W 1634 r. wrócił do Gdańska. W 1639 r. poświęcił część majątku rodzinnego na budowę własnego, największego w owym czasie, obserwatorium astronomicznego. Za przykładem Tycho Brahe, Heweliusz zbudował szereg oktantów, sekstantów i lunet oraz uzyskał dokładność pomiarów pozycji gwiazd do 28″ w mierze łukowej, używając przyrządów bez powiększenia kątowego. Z pomocą swojej drugiej żony, Elżbiety, stworzył katalog gwiazd. Część dorobku badawczego Heweliusza uległa zniszczeniu, kiedy 26 września 1679 r. jego dom i obserwatorium spaliły się; spłonął m.in. prawie cały nakład Machina Coelestis.

Jego Atlas ciał niebieskich powstawał przez wiele lat i został opublikowany pośmiertnie w 1690 r. przez żonę Heweliusza dzięki finansowemu mecenatowi Jana III Sobieskiego, któremu też został zadedykowany. Atlas ten zawiera m.in. cytaty z atlasu Uług Bega. W latach 1670–79 Heweliusz zaangażował się w gorącą polemikę z Johnem Flamsteedem, a później z Robertem Hooke’em, którzy uznawali, że tylko użycie teleskopów i mikrometrów pozwala na dokładne określenie pozycji ciał niebieskich. Rozejm został osiągnięty dopiero w 1679 r., kiedy to młody wówczas Edmund Halley został wysłany przez angielskie Royal Society do Gdańska. Halley potwierdził dokładność pomiarów Heweliusza, a do Anglii przywiózł jeden z jego teleskopów. W 1664 r. został przyjęty do angielskiego Royal Society, a w 1666 r. zaoferowano mu kierownictwo w nowo zbudowanym obserwatorium w Paryżu, w którym dyrektorem został jednak Cassini, bo Heweliusz tym stanowiskiem nie był zainteresowany. Heweliusz przeprowadził wiele obserwacji księżycowych, planetarnych i słonecznych. 22 listopada 1644 r. zaobserwował fazy planety Merkury. Obserwował również tranzyt Merkurego. Wyniki obserwacji Księżyca opublikował w Selenografia (1647), a późniejsze są wzmiankowane w Machina Coelestis (1679). Nadał nazwę faculae jasnym regionom wokół plam słonecznych nazywanych współcześnie pochodniami. Obserwował siedem komet, którym poświęcił dzieło Cometographia (1668), a także określił granice siedmiu wprowadzonych przez siebie nowych gwiazdozbiorów. Wyniki jego obserwacji plam słonecznych z lat 1642–79 mają dzisiaj szczególne znaczenie, jako że obejmują pierwszą część Minimum Maundera aktywności słonecznej, oraz okresu bezpośrednio go poprzedzającego. W 1678 r. jego obserwatorium odwiedził król Jan III Sobieski, który wsparł wysiłki astronoma. Zwolnił jego browar z podatków, udzielał finansów na wydawanie jego dzieł oraz ufundował dla niego dożywotnią pensje. W 1683 r. dla uczczenia zwycięstwa wojsk polskich Sobieskiego pod Wiedniem Heweliusz nadał nowo opisanej konstelacji nazwę Tarcza Sobieskiego. W dziele Selenographia opisał między innymi zasadę działania peryskopu i przewidział jego zastosowanie naukowe, jako taki jest uważany czasami za wynalazcę peryskopu. Jan Heweliusz zmarł 28 stycznia 1687 r. w Gdańsku. W Polsce rok 2011 ustanowiono, na jego cześć, rokiem Jana Heweliusza.

Oprac. Tomasz Kwiatek