Niezależna Gazeta Obywatelska

Zmiany na szczytach władzy
Koniec roku 1941 okazał się okresem wprowadzenia pewnych korekt w odniesieniu do prowadzonej przez Włochów polityki personalnej wobec rządu albańskiego w Tiranie. Narastające problemy wewnętrzne związane z napływającymi na południe migrantami, uciekającymi przed klęską głodu, spowodowały wystąpienie szeregu głosów niezadowolenia z prowadzonej przez dotychczasowy rząd polityki.

Przeczytaj cz. I tego artykułu (Wprowadzenie, Włoska Inwazja, Wielka Albania).

Premier S. Verlaci naciskał na Włochów, by przeciwdziałali narastającym zjawiskom negatywnym. Ale skuteczność tych zabiegów okazała się niewielka. O wysokim poziomie negatywnych emocji świadczył zamach dokonany na ulicach Tirany – 17 maja 1941 r. na premiera i podróżującego z nim samochodem króla Wiktora Emanuela III. Niedoszły zabójca Vasil Lachi oddał w kierunku swych niedoszłych ofiar cztery niecelne strzały[32]. Nie czekając na pogłębienie nieprzyjaznych nastrojów, królewski namiestnik F. Jacomoni, postanowił dokonać
zmiany na stanowisku premiera. 4 grudnia 1941 r. dotychczasowy prezes rady ministrów S. Verlaci złożył dymisję. Jego następcą został Mustafa Kruja. Sens przeprowadzonych zmian zasadzał się na wyeliminowaniu wpływów wielkich posiadaczy ziemskich. Mianowanie M. Kruji miało poszerzyć dotychczasową bazę społeczną rządu, poprzez przyciągnięcie opozycyjnie nastawionych środowisk intelektualnych[33]. Zdymisjonowany premier S. Verlaci nie zamierzał rozstawać się ze swym stanowiskiem bez walki i postanowił interweniować u samego B. Mussoliniego. Spotkanie to opisał w swych dziennikach uczestniczący w nim G. Ciano pisząc, iż S. Verlaci, poza bezrefleksyjną krytyką M. Kruji i F. Jacominiego, nie przedstawił żadnych argumentów na poparcie swoich tez, poza nieco groteskowym przypomnieniem faktu, iż ojciec M. Kruji był służącym w domu jednego z bejów, u którego S. Verlaci często pijał kawę[34]. Początkowo wydawało się, że M. Kruja spełni oczekiwania swych włoskich mocodawców. Udało mu się przyciągnąć do obozu władzy Hasana Dosti, uważanego za potencjalnego lidera ruchu oporu. Następnie w pokojach premiera pojawił się Tahir Shtylla – znany intelektualista. Do obozu rządzącego zgłosił swój akces Kosta Kota – ostatni premier niepodległej Albanii[35]. M. Kruja nie zamierzał być marionetką. W trakcie spotkań z władzami włoskimi żądał on spełnienia konkretnych postulatów politycznych, w postaci m.in. amnestii dla więźniów, co miało osłabić rozwój partyzanckiego ruchu oporu. Decyzja o powołaniu M. Kruji na funkcję premiera została przyjęta z mieszanymi uczuciami w Rzymie. W ocenie G. Ciano był to gest wobec radykalnych albańskich sił nacjonalistycznych[36].

„Kwestia Żydowska”
Ciekawym aspektem, wyróżniającym ówczesne władze albańskie od innych rządów narodowych współpracujących z państwami Osi, było „zagadnienie żydowskie”. W Albanii, przed włoską inwazją, zamieszkiwała nieliczna, 300-osobowa diaspora żydowska. Wybuch II wojny światowej i antyżydowska polityka Rzeszy Niemieckiej spowodowała, że na albańskim terytorium, uwzględniając ziemie przyłączone, pojawiła się pewna grupa uchodźców żydowskiego pochodzenia, głównie z Austrii i Jugosławii, ale także z Czechosłowacji i Polski. Ocenia się, że w sumie było ich około 1800 osób.

W Albanii, w momencie zawarcia unii z Włochami, Żydzi poddani zostali pewnym ograniczeniom. Zabroniono im uczestniczenia we wszelkiej działalności publicznej, politycznej i społecznej. Nie wolno im było przynależeć do partii faszystowskiej oraz zakazano służby w armii. Ponadto, zdarzały się przypadki przymusowych wysiedleń, z ważnych ze strategicznego punktu widzenia, rejonów. Tak było m.in. w Durres. Jednakże, poza tymi niezbyt dolegliwymi restrykcjami, ludność żydowska żyła normalnie, nie będąc poddawana żadnym innym represjom. Nieco inaczej rzecz wyglądała z uchodźcami, tych czasami kierowano do obozów internowania, np. w Beracie (istniały do 1943 r.). Wiceregent F. Jacomoni co prawda domagał się, by żydowskich uchodźców deportować do krajów ich zamieszkania, ale nie podjęto w tej sprawie żadnych konkretnych działań.

W nieco trudniejszym położeniu niż rodacy ze „starej” Albanii znaleźli się Żydzi z Kosowa, gdzie władze niemieckie intensywnie naciskały na włoską i albańską administrację, na przekazanie im wszystkich osób pochodzenia żydowskiego. Żądania te nie wywołały jakiegoś szczególnego entuzjazmu. Faktem jest jednak, że w Kosowie stosunek Albańczyków do problemu żydowskiego był nieco inny niż w macierzy. Część kosowskich Arnautów postrzegała Żydów jako element wrogi, proserbski, głęboko związany z serbską tradycją i kulturą. Stąd, wśród Kosowarów zdarzały się postawy antysemickie. Nie można jednak powiedzieć, by albańska administracja skrupulatnie wypełniała w tej materii zarządzenia niemieckie. Na ucieczki Żydów do „starej” Albanii patrzono przez palce. Zdarzały się także akty bezinteresownej pomocy. W Prisztinie nielegalne dokumenty dla Żydów wyrabiał sekretarz miasta Preng Uli[37]. W niektórych przypadkach inicjatorem przerzutów był rząd albański w Tiranie. F. Jacomoni wspominał w swych pamiętnikach, że został namówiony do akceptacji tego procederu przez premiera ówczesnego rządu w Tiranie, M. Kruję. Żydom wystawiano fałszywe zaświadczenia o zarażeniu wirusem tyfusu i koniecznością podjęcia leczenia na terenie Albanii. Pierwsza, 100-osobowa grupa uchodźców, przybyła do Beratu w kwietniu 1942 r. Druga, 79-osobowa, w tym samym miesiącu, do Prezy. Trzecia, 88-osobowa, którą stanowili żydowscy więźniowie z Prisztiny, dotarła w lipcu 1942 r.[38] Trzeba przyznać, że chęć przedostania się do Albanii było posunięciem ze wszech miar przezornym. Żydzi, nawet przebywający we włoskiej strefie okupacyjnej, nie zawsze mogli czuć się bezpiecznie. Zdarzały się przypadki, nieliczne co prawda, wydawania uchodźców w ręce niemieckie. Tak właśnie zdarzyło się 14 marca 1942 r. w Prisztinie, gdzie zostało aresztowanych przez włoskich karabinierów 51 Żydów, których następnie przekazano Niemcom. Wszyscy oni zginęli w niemieckim obozie koncentracyjnym Sajmiste, koło Belgradu[39].

Poważnym zagrożeniem dla Żydów, znajdujących się zarówno na obszarach włoskiej strefy okupacyjnej jak i w Albanii, był moment kapitulacji Włoch i wkroczenia na tereny, znajdujące się do tej pory pod władaniem Królestwa Italii, armii niemieckiej. W Albanii, Pełnomocnik Rzeszy Hermann Neubacher, nie podejmował rozmów w kwestii żydowskiej wiedząc, że ta sprawa może zrodzić niepotrzebne zadrażnienia w stosunkach albańsko-niemieckich – czego sobie nie życzył. Takich skrupułów nie miał już Wyższy Dowódca SS i Policji w Albanii (Hohere SS und Polizeifuhrer Albanien) SS-Gruppenfuhrer – Josef Fitzhum, który zażądał od władz albańskich wydania listy osób żydowskiego pochodzenia. Rząd w Tiranie nie zamierzał w tej sprawie ulegać niemieckiej presji. Żadnych list Żydów przebywających na terenie Albanii nie przekazano. W lutym 1944 r. odbyły się negocjacje, w których uczestniczył przewodniczący Rady Regencyjnej – Mehdi Frasheri. W ich trakcie zawarto porozumienie odnośnie do zakazu deportowania poza obszar kraju żydowskich i nie żydowskich więźniów[40].

Mniej szczęścia, niż ich rodacy ze „starej” Albanii, mieli Żydzi z Kosowa. Nie uniknęli oni deportacji. Wiosną 1944 r., na rozkaz władz niemieckich, w operacji antyżydowskiej wziął udział jeden z pododdziałów 21 Dywizji Górskiej SS „Skanderbeg” (21 Waffen-Gebirgs-Division der SS „Skanderbeg”), aresztując 14 maja 1944 r. w Prisztinie 281 osób pochodzenia żydowskiego[41]. Z raportów, składanych przez dowództwo wspomnianej jednostki wynika, że jej żołnierze w okresie pomiędzy 28 maja a 5 lipca 1944 r., brali udział w zatrzymaniu 510 Żydów, komunistów, bandytów i osób podejrzanych. Trudno bez szczegółowych badań ustalić, ilu z wówczas aresztowanych miało żydowskie pochodzenie[42]. Pomimo tych tragicznych w swojej wymowie faktów wypada skonstatować, że Albania była jednym z okupowanych, ale i współpracujących z III Rzeszą krajów europejskich, w którym społeczność żydowska bezpiecznie i bez strat dotrwała szczęśliwie do końca wojny. Co więcej, uratowani zostali także Żydzi będący uchodźcami z innych państw, co się rzadko zdarzało nawet w odniesieniu do krajów nie akceptujących nazistowskiej polityki wobec Żydów. Oczywiście należy podkreślić, iż wystąpiły w Albanii okoliczności sprzyjające: niewielka liczebność diaspory żydowskiej, desinteressment Włochów oraz brak determinacji w kwestii deportacji ze strony części władz niemieckich (H.Neubacher). Wypada jednak przyznać, że w oceanie antysemickiego obłędu, jaki ogarnął Europę w czasie II wojny światowej, albański rząd zachował godną pochwały postawę.

SOE w Albanii – początki ruchu oporu
Zajęcie Albanii przez Włochy postawiło na porządku dziennym w środowiskach albańskich działaczy niepodległościową kwestię oporu wobec nowej władzy. Pierwsze grupy ruchu oporu powstawały na emigracji. W Belgradzie w 1940 r. środowiska albańskich emigrantów powołały organizację Front Jedności. Przywódcami FJ byli: bohaterski obrońca Durres, major Abas Kupi oraz Gani Kryeziu[43]. Ten pierwszy, już podczas swego pobytu w Turcji, nawiązał kontakty z przedstawicielami brytyjskiego wywiadu. Brytyjczycy byli zainteresowani podjęciem tajnych operacji na terenie Albanii. Military Intelligence (Wywiad wojskowy) już 28 kwietnia 1940 r. wystąpił z zapytaniem do tzw. sekcji D Secret Intelligence Service44 o stan przygotowań do zainicjowania działań, które mogłyby doprowadzić do powstania albańskiego ruchu oporu i w rezultacie do antywłoskiego powstania. W ramach SIS, do realizacji tych zamierzeń wyznaczeni zostali: ppłk. Walther Francis Stirling w Istambule, kpt. Julian Amery w Belgradzie, mjr Richard Cripps w Kairze oraz Margaret Hausluck w Atenach[45]. Centrum operacyjne umiejscowiono w Belgradzie. Brytyjczycy nawiązali kontakty z trzema ośrodkami ruchu oporu. Pierwszym kierował Gani Kryeziu, wraz ze swoimi braćmi Hasanem i Saidem, z siedzibą w mieście Prizen w Kosowie. Na czele drugiej grupy stał Gjergi Koloshi, a jej siedzibą była Dibra. Trzecią grupą kierował Jovan Djanović – były poseł Królestwa Jugosławii w Tiranie; siedzibą była Podgorica w Czarnogórze. Poza tym nawiązano kontakty z Myslim Pezą z Durres, Gjon Marko Gjoni – przywódcą społeczności katolików albańskich z Mirdity, Muharrem Bajraktari z Lume czy Fiqri Dine z Dibry. Pewnym problemem, jaki mógł mieć wpływ na dalszy rozwój struktur ruchu oporu, była kwestia przywództwa. Na szczęście większość jego uczestników, nawet tych nastawionych antyzogistowsko, uznała za lidera antywłoskiej opozycji przebywającego na emigracji króla – Ahmeda Zogu. Należy dodać, że albańscy emigranci, obok Brytyjczyków, nawiązali także kontakty z wywiadem jugosłowiańskim. Niestety, dalszemu aktywnemu rozwojowi albańskiego ruchu oporu stanęły na drodze ograniczenia natury politycznej. Przywódcy W. Brytanii chcieli za wszelką cenę uczynić wszystko, by podtrzymać dotychczasowy neutralny kurs włoskiej polityki zagranicznej. Dlatego wszelkie działania, które mogłyby sprowokować Rzym do zmiany w tym zakresie, były przez Foregin Office oceniane krytycznie. Przełomowy moment nastąpił 10 czerwca 1940 r., z chwilą przystąpienia Włoch do wojny. Wydawało się, że bardziej dogodny czas dla bardziej śmiałych operacji brytyjskiego wywiadu nastąpi po przystąpieniu Włoch do wojny 10 czerwca 1940 r. Tak się jednak nie stało. W lipcu 1940 r. sekcja D nie otrzymała zezwolenia na podjęcie szerszej działalności przeciwko Włochom. W tym samym czasie nastąpiła reorganizacja brytyjskiego wywiadu. Sekcja D została włączona do tworzącego się wówczas Kierownictwa Operacji Specjalnych (Special Operations Executive) jako SO2. Szefem biura SO2 w Belgradzie został ppłk Darrell Oklay-Hiil46. Znacznie lepsza aura dla działań brytyjskich służb specjalnych i powiązanych nimi Albańczyków nadeszła wiosną 1941 r. SO2 przygotowywała plan do przerzucenia na terytorium Albanii pierwszych grup zbrojnych, których głównym celem, obok prowadzenia akcji sabotażowo-dywersyjnych, miało być wywołanie antywłoskiego powstania. 7 kwietnia 1941 r. 200 Albańczyków, przeszkolonych i zaopatrzonych przez SOE, przekroczyło granicę jugosłowiańsko-albańską[47]. W jednej z grup, dowodzonych przez Ganiego Kryeziu, znajdował się ppłk D. Oakley-Hill, szef belgradzkiej rezydentury SO2, były przedwojenny brytyjski doradca albańskiej żandarmerii[48]. Niestety, inwazja III Rzeszy i Włoch na Jugosławię w dużej mierze przekreśliła plany albańskich desydentów. Bracia Kryeziu zostali szybko aresztowani przez Niemców i przekazani Włochom. Ci zaś internowali ich w obozie koncentracyjnym na wyspie Ventotene[49].

Pierwsze oddziały partyzanckie
To, co nie udało się braciom Kryeziu, udało się mjr. Abasowi Kupiemu. Znalazł się on w swych rodzinnych stronach, w regionie Kruje i tam wraz Xhemalem Herri, jako jeden z pierwszych rozpoczął organizowanie antywłoskiej partyzantki[50]. Działania o podobnym charakterze podejmowali: były pułkownik żandarmerii – Muharrem Bajraktari, tworząc oddział partyzancki w okręgu Lume, oraz późniejszych dwóch liderów komunistycznej partyzantki, Myslim Peza a także Mustafa Gjinishi[51]. Wraz z nadejściem wiosny 1942 r. ukrywający się w niedostępnych obszarach gerylasi (partyzanci) rozpoczęli aktywne działania dywersyjne. Niebawem zanotowali na swym koncie poważne sukcesy. W czerwcu 1942 r. przerwana została komunikacja pomiędzy Szkodrą a Tiraną. Doszło tam do zaciętych walk pomiędzy oddziałami dowodzonych przez mjra A. Kupiego, a jednostkami włoskimi. W miesiąc później, 10 mil od Tirany, w zasadzkę oddziału monarchistów wpadła włoska kolumna wojskowa. Straty Włochów wyniosły 20 zabitych i 50 rannych[52]. Rozwój zbrojnego ruchu oporu zmusił władze włoskie do przeprowadzania coraz częstszych operacji antypartyzanckich. Ponoszone straty powodowały, że działania stawały się coraz bardziej bezwzględne. Triumfy święciła zasada odpowiedzialności zbiorowej. W ramach akcji odwetowych, z powierzchni ziemi starto rodzinną wieś płk M. Bajraktariego Ujmisthe. W grudniu 1942 r. zostali ujęci, a następnie skazani na śmierć i rozstrzelani, dowódcy monarchistycznej partyzantki Selim Muka, Ramazan Xhanxhsa, Ibrahim Feiza[53]. Polityka nasilających się represji budziła odruch sprzeciwu, nawet wśród członków albańskich gremiów rządowych. W kwietniu 1942 r., w geście protestu podali się do dymisji: minister edukacji i sprawiedliwości Hasan Dosti oraz sekretarz generalny partii faszystowskiej Jup Kazazi[54].

Ale nawet represje nie były w stanie zahamować dynamicznie rozwijającego się ruchu oporu. Do aktywnych działań przeciwko Włochom włączyli się komuniści. W przedwojennej Albanii, admiratorzy ideologii Marksa i Engelsa, nie posiadali żadnych znaczących wpływów. W 1928 r. powstała pierwsza w kraju jaczejka komunistyczna. Późnie, zainicjowano utworzenie kolejnej struktury w Korczy. Ich założycielem był Ali Kelmendi – lider albańskich komunistów, przebywający w latach trzydziestych na emigracji we Francji[55]. Struktury komunistyczne od początku trawiły walki frakcyjne. Istniało osiem oddzielnie działających i wzajemnie zwalczających się frakcji, z których dwie zerwały swe kontakty z „ojczyzną proletariatu” i uznawane były za trockistowskie[56]. 22 czerwca 1941 r., po ataku III Rzeszy na ZSRR, dyrektywy Kominternu kierowane do przywódcy najsilniejszej na Bałkanach Jugosłowiańskiej Partii Komunistycznej (Savez Komunista Jugoslavije) Josefa Broz-Tito nakazywały podjęcie kroków zmierzających do scalenia i zdynamizowania działalności komunistów w Albanii. SKJ desygnowała na odcinek albański Miladina Popovicia – działacza komunistycznego z Kosowa oraz Duszana Mugosza[57]. Tych dwóch ludzi można uznać za twórców albańskiej partii komunistycznej. Kiedy obaj zaczynali swoją działalność, liczba członków partii w kraju nie przekraczała 137 osób[58]. Walki frakcyjne udało się wyciszyć i 8 listopada 1941 r. powstała Komunistyczna Partia Albanii (Partia Komuniste Shqiptare). Z biegiem czasu praca wysłanników zaczęła przynosić efekty, a wiosną 1942 r. partyjne stany kadrowe wzrosły do 200 członków. Tymczasowym Sekretarzem Generalnym został wybrany Enver Hoxha – lider korczańskiej grupy komunistycznej[59]. Nikt wtedy nie przypuszczał, że będzie on kierował partią aż do swej śmierci w 1985 r. Wraz ze wzrostem liczebności członków partii rozrastały się szeregi tworzonych przez nią oddziałów partyzanckich. Pierwsze próby podjęto w Kosowie, ale nie należały one do zbyt udanych. Kosowo nie było zbyt gościnnym obszarem dla istnienia komunistycznej partyzantki. Ludność albańska była do niej nastawiona wrogo. Stąd, działalność partyzantów w tamtym rejonie szybko wygasła[60]. Obszarem, gdzie istniały znakomite warunki dla rozwoju partyzantki, były biedne rejony południowej Albanii. Komuniści tworząc swe oddziały początkowo bazowali na środowiskach kryminalnych, które w górach utworzyły zbrojne grupy[61]. Wstępując w szeregi komunistów, przestępcy nie musieli zmieniać zasad swego postępowania. Radykalna i zbrodnicza ideologia komunistyczna, w swoim teoretycznym i praktycznym wymiarze, pozwalała na dalsze prowadzenie przestępczej działalności, tyle że pod politycznym szyldem. Komunistyczne formacje początkowo były bardzo słabe, a ich aktywność ograniczała się do niewielkich aktów dywersji, skierowanych przeciw infrastrukturze cywilnej i wojskowej. Dochodziło także do organizowania napadów i stosowania represji wobec osób pracujących w albańskiej administracji czy policji. 20 lutego 1942 r. w Korczy zabito dwie osoby podejrzewane o współpracę z Włochami[62]. 31 marca 1942 r. w Tiranie zamordowany został szef tamtejszej policji – Ali Reci[63]. W marcu 1942 r. zamordowano w Korczy majora żandarmerii albańskiej – Skendera Cami[64]. W maju 1942 r. próbowano zamordować premiera Mustafę Kruję[65].

Przeczytaj cz. III tego artykułu (Powstanie Levizja Nacionale Cliritmare i Balli Kombetar).

Arkadiusz Karbowiak

Przedruk z Rocznika Bezpieczeństwa Międzynarodowego 2012/2013

32 E. Jasques, The Albania Etnic History from Prehistoric Times to the Present, McFarland & Company, Jefferson 1995, s. 418. Niedoszły zabójca został ujęty i 27 maja 1941 r. stracony w Tiranie.
33 Party System the Cleaveges of Pre-Communism. The Caleidoscop of the German Greek Albanic Diplomacy, s. 142, wersja internetowa http://tuprints.ulb.tu-darmstadt.de/1234/1/Party_System_and_Cleavages_in_pre-Communist_Albania.pdf (dostęp 02.02.2011).
34 G. Ciano, Pamiętniki…, s. 341-342.
35 B. Fischer, Albania at war, Purdue University Press, London 1999, s. 115-116.
36 G. Ciano, Pamiętniki…, s. 326.
37 B. Fischer, The Jews of Albania during the Zogist Period and Second Word War, [w:] Strenghening Religious Tolerance for a Secure Civil Society in Albania and the Southern Balkans, red. J. Pettiffer, M. Nazarko, IOS Press, Amsterdam 2007, s. 99.
38 Ibidem, s. 100.
39 http://kosovoholocaust.com/(dostęp 03.02.2011).
40 B. Fisher, Albania at War…, s. 187. W latach 1943-1944 nie istniały już powstałe w okresie włoskiego protektoratu obozy internowania, w których przebywali m.in. żydowscy uchodźcy. Zostały one zamknięte we wrześniu 1943 r. Osoby żydowskiego pochodzenia osiedliły się wówczas w różnych miejscach Albanii.
41 D. Gibas-Krzak, Serbsko-albański konflikt…, s. 68. Według T. Czekalskiego w Prisztinie aresztowano 232 osoby – T. Czekalski, Albania…, s. 119. Autorka błędnie określiła datę aresztowań wskazując jakoby doszło do nich w kwietniu 1944. Wątpliwości budzi podana liczba 138 osób, które przeżyły pobyt w obozie koncentracyjnym Bergen-Belsen. Z przedstawionych przez władze komunistycznej Jugosławii informacji wynika, że z 295 deportowanych w czerwcu 1944 r. do wspomnianego obozu, 80 osób w nim zmarło (lub zmarło po wyzwoleniu), 7 rozstrzelano w obozie, 2 rozstrzelano w Prisztinie, 206 przeżyło. http://kosovoholocaust. com/. (dostęp 03.02.2011).
42 K. M. Malllmann, M. Cuppers, Półksiężyc i swastyka. III Rzesza a świat arabski, Wydawnictwo Bellona,
Warszawa 2009, s. 241.
43 J. R. Nowak, Powstanie Ludowej Republiki Albanii 1944-1949, Instytut Krajów Socjalistycznych PAN, Warszawa 1983, s. 19; The Oxford Companion to World War II, red. I. Dear, M. R. D. Foot, Oxford University Press, Oxford 2001, s.19. Z Frontem Jedności współpracował późniejszy lider komunistycznej partyzantki Mustafa Gjinishi.
44 Sekcja D powstała na początku 1938 r. jako sekcja zajmująca się prowadzeniem działań nieregularnych. Na czele stał płk Lawrance Grand. D. Stafford, Wielka Brytania i Ruch Oporu w Europie. Zarys dziejów Kierownictwa Operacji Specjalnych (SOE) oraz wybór dokumentów, Instytut Wydawniczy PAX, Warszawa 1984, s. 35.
45 O. Pearson, Albania in the Twientieth Century, a History. Albania in Occupation and War. From Fascism to Communism 1940-1945, Volume II, The Center for Albania Studies, IB Tauris Publishers, London 2005, s. 5.
46 Ibidem, s. 15.
47 R. Bailey, OSS-SOE Relations In Albania 1943-1944, [w:] American-British-Canadian Relations 1939- -2000, red. D. Stafford, R. Jeffreys-Jonnes, Frank Cass Publishers, Londyn 2000, s. 21.
48 R. Bailey, SOE in Albania, [w:] Special Operation Executive a New Instrument War, ed. M. Seaman, Routledge, New York 2006, s. 179-180.
49 R. Elsie, Historical dictionary of Kosova, Scarecrow Press INC, Lanham 2004, s. 105.
50 Już w 1940 r. na czele jednego z pierwszych oddziałów partyzanckich działających w Albanii stanął brat Abasa Kupiego Ibrahim. Obok niego działały oddziały Murata Kaloshi, Haxhi Leshi; B. Fischer, Albania at War…, s. 101-102.
51 M. Vickers, The Albanias: a Modern History, IB Tauris, Londyn 2006, s. 147.
52 O. Pearson, Albania in the Twientieth Century, a History. Albania In Occupation In War…, s. 197. Po stronie partyzantów w czasie walki zginął dowódca oddziału Mata Lahja.
53 Ibidem, s. 223.
54 Ibidem, s. 183.
55 G. Besier, K. Stokłosa, Europa dyktatur, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2009, s. 339.
56 M. Vickers, The Albanias…, s. 145.
57 B. Jelavich, Historia Bałkanów. Wiek XX, Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków 2005, s. 288.
58 M. Tanty, Bałkany w XX wieku. Dzieje polityczne, Wydawnictwo Książka i Wiedza, Warszawa 2003, s. 255. Inni autorzy podają, iż w momencie założenia partia komunistyczna liczyła 130 członków. B. Jelavich, Historia Bałkanów…, s. 288.
59 M. Vickers, The Albanias…, s. 146.
60 D. Gibas-Krzak, Serbsko-albański spór…, s. 66.
61 T. Czekalski, Albania…, s. 107.
62 O. Pearson, Albania in the Twientieth Century, a History. Albania in Ocupation…, s. 176.
63 Ibidem, s. 182.
64 B. Fischer, Albania at War…, s. 128.
65 M. Vickers, The Albanias…, s. 147. Zamachów na premiera M. Kruję odbyło się kilka, w jednym z nich zginął jego syn. B. Fischer, Albania at War…, s. 129.