Niezależna Gazeta Obywatelska

Gorzkie Żale to popularne w Polsce nabożeństwo pasyjne odprawiane tylko w czasie Wielkiego Postu. Nazwa pochodzi od pierwszego wiersza początkowej pieśni: „Gorzkie żale przybywajcie!”.

Początek Gorzkim żalom dały średniowieczne mysterja czyli djalogi religijne, przedstawiające Mękę Pańską. Nabożeństwo powstało przy kościele św. Krzyża w Warszawie i stąd rozpowszechniło się na całą Polskę. Pierwszy raz zostało odprawione i wydane drukiem 306 lat temu, 13 marca 1707 r. staraniem ks. Wawrzyńca Stanisława Benika, ze Zgromadzenia Księży Misjonarzy świętego Wincentego à Paulo pod tytułem Snopek Mirry z Ogrodu Gethsemańskiego albo żałosne Gorżkiey Męki Syna Bożego […] rospamiętywanie. Jego tekst zachował oryginalne, staropolskie brzmienie.

Zygmunt Gloger jako motywację powstania Gorzkich Żalów napisał w swojej „Encyklopedii staropolskiej”: „(…) gdy dawne hymny łacińskie i niektóre polskie nie były przystępne dla ludu i przechodziły możność bractwa – ułożono te „czysto-polskie”, łatwe, bez kosztu do odprawienia, bo bez przedstawień scenicznych, bez kapników i biczowań, które przedtem w pięciu intermedjach, na uczczenie pięciu ran Chrystusowych, praktykowano. Nabożeństwo to pasyjne, wielce rzewne, pełne majestatyczności i skruchy, z nutą odpowiednią do treści hymnów, z konkluzją na klęczkach „Któryś za nas cierpiał rany”, pod wpływem misjonarskim rozpowszechniło się szybko po całym kraju i stało wielce miłem ludowi, a przez półtora wieku żadna książka w języku polskim nie rozeszła się w tylu egzemplarzach, jak „Gorzkie żale”. Na język litewski przełożone dość wiernie przez ks. Hilarego Stalmuchowskiego, wydane zostały pozornie w Wilnie, a rzeczywiście w Tylży r. 1873 p. t. Apmislijmas mukos ir smerties Jezuso Chrystuso”.

Co ciekawe, struktura nabożeństwa Gorzkich Żalów opiera się na strukturze dawnej Jutrzni. Połączone jest z wystawieniem Najświętszego Sakramentu i kazaniem pasyjnym. Składa się z trzech części, rozpoczynając się Zachętą (lub Pobudką – analogia do współczesnego Wezwania) i wzbudzeniem intencji (czytanie). W każdej części znajduje się hymn i dwie pieśni (dziś w Jutrzni są dwa psalmy i pieśń ze Starego Testamentu). W każdą niedzielę Wielkiego Postu odprawia się jedną część. Gorzkie żale są tradycją wyłącznie polską.

Nabożeństwo z jednej strony opiera się na motywach ówczesnej Jutrzni, z drugiej zaś zawiera pewne elementy misteriów liturgicznych. Żeby dopatrzeć się podobieństwa strukturalnego Gorzkich Żalów i Jutrzni trzeba wiedzieć, że ta ostatnia nazwa oznacza nie jedno a dwa różne nabożeństwa. W obecnych brewiarzach Jutrznią nazywana jest godzina kanoniczna, która po łacinie zwie się Laudes, a która dawniej w Polsce była zwana Chwalbą. Natomiast do reform liturgicznych papieża Pawła VI, Jutrznią zwano nabożeństwo, które po łacinie zwie się Matutinum, a któremu w obecnym brewiarzu odpowiada Godzina Czytań. I właśnie na owym Matutinum wzorowane są Gorzkie Żale.

Obecnie przebieg nabożeństwa bywa różny, zależny od lokalnych zwyczajów tak jak różne bywają melodie wykonywanych śpiewów. Poza wymienionymi pieśniami mogą pojawić się również takie elementy jak: litanie, antyfony, suplikacje oraz kazanie pasyjne.

1. Gorzkie żale przybywajcie, *
Serca nasze przenikajcie.

2. Rozpłyńcie się, me źrenice, *
Toczcie smutnych łez krynice.

3. Słońce, gwiazdy omdlewają, *
Żałobą się pokrywają.

4. Płaczą rzewnie Aniołowie, *
A któż żałość ich wypowie?

5. Opoki się twarde krają, *
Z grobów umarli powstają.

6. Cóż jest, pytam, co się dzieje? *
Wszystko stworzenie truchleje!

7. Na ból męki Chrystusowej *
Żal przejmuje bez wymowy.

8. Uderz, Jezu, bez odwłoki *
W twarde serc naszych opoki!

9. Jezu mój, we krwi ran swoich *
Obmyj duszę z grzechów moich!

10. Upał serca swego chłodzę, *
Gdy w przepaść męki Twej wchodzę.