Niezależna Gazeta Obywatelska

Wybór Biskupa Rzymskiego w świetle konstytucji apostolskiej Jana Pawła II Universi Dominici Gregis-o wakacie Stolicy Apostolskiej i wyborze Biskupa Rzymskiego. [Artykuł został opublikowany w kwartalniku: „Prawo, Administracja, Kościół” 4(28)/2006, wydawanym przez Wydział Prawa, Prawa Kanonicznego i Administracji KUL.]

Wkład Jana Pawła II w rozwój nauki społecznej Kościoła katolickiego był ogromny. Papież Polak był autorem wielu niezwykle istotnych dokumentów, wystąpień i działań. Dorobek naszego wielkiego rodaka to m.in. dziesięć konstytucji apostolskich, Katechizm Kościoła Katolickiego, czternaście encyklik papieskich, piętnaście adhortacji, kilkadziesiąt listów apostolskich, tysiące homilii i wystąpień, w których prezentował i wyznaczał doktrynę Kościoła katolickiego. Papież Polak był również autorem obowiązujących przepisów dotyczących wakatu w Stolicy Apostolskiej i wyboru swojego następcy, które zostały zawarte w konstytucji apostolskiej Jana Pawła II Universi Dominici Gregis-o wakacie Stolicy Apostolskiej i wyborze Biskupa Rzymskiego [1].

Od wielu wieków wybór nowego papieża był ważnym wydarzeniem nie tylko dla katolików, ale dla całego świata. Ze względu na fakt, iż Watykan jest nie tylko siedzibą papieży, ale również państwem odgrywającym niezwykle istotną rolę w stosunkach międzynarodowych w niniejszym artykule chciałbym skupić uwagę na sposobie wyłaniania papieża, któremu powierza się kierowanie nie tylko najmniejszym państwem na świecie, ale również ponad miliardową wspólnotą. Należy mieć na uwadze, że Biskup Rzymski sprawuje władzę świecką jako głowa państwa – Città del Vaticano[2]. Zgodnie z art. 1 Ustawy Zasadniczej Państwa Watykańskiego z dnia 26-go listopada 2000 r. Ojciec Św. – Władca Państwa Watykańskiego posiada pełnię władzy: ustawodawczej, wykonawczej i sądowniczej[3]. Na mocy traktatów laterańskich Państwu Watykańskiemu została przyznana całkowita suwerenność w zakresie stosunków międzynarodowych. Papież decyduje o stosunkach wobec innych państw i podmiotów prawa międzynarodowego, działając za pośrednictwem Sekretariatu Stanu (art. 2 Ustawy Zasadniczej Państwa Watykańskiego)[4]. Państwo Watykańskie posiada własny hymn, monety, znaczki pocztowe, prasę i radio. Oprócz zabudowań położonych na terenie państwa, własnością Watykanu są również nieruchomości o statusie eksterytorialnym, takie jak np. rezydencja w Castel Gandolfo[5].

W prawno-organizacyjnej strukturze Kościoła, nawet wtedy, gdy mamy do czynienia z wyborami w powszechnym rozumieniu, nie oznacza to, że dokonany wybór jest tylko efektem zastosowanych kryteriów demokracji, bowiem jest on przede wszystkim świadectwem wiary[6]. Pośrednio konsekwencją tego jest to, że nawet najwyższe urzędy kościelne (w tym urząd papieski) nie posiadają osobowości prawnej, a ta przynależy odpowiednio: Stolicy Apostolskiej, diecezji, parafii[7]. Powierzenie urzędu kościelnego dokonuje się poprzez akt administracyjny nazywany prowizją kanoniczną, na którą składa się wyznaczenie osoby, powierzenie tytułu i objęcie urzędu[8]. Władza przysługująca Biskupowi Rzymu jest: zwyczajna-czyli związana na mocy prawa z urzędem prymatu, najwyższa-co sprowadza się do tego, że papież  w sprawowaniu władzy niezależny od innych organów i nie może być przez nikogo sądzony, pełna-gdyż w obejmuje swoim zakresem prerogatywy władzy ustawodawczej, wykonawczej i sądowniczej, bezpośrednia-gdyż w stosunku do wszystkich wiernych może być wykonywana bezpośrednio oraz powszechna gdyż rozciąga się na cały Kościół[9]. Istnieje przynajmniej kilka określeń odnoszących się do następcy Św. Piotra, jednak w dokumentach watykańskich używa się najczęściej, terminu-Biskup Rzymski. Tak też jest w konstytucji apostolskiej Universi Dominici Gregis.

 Obecny sposób i metody wyboru papieża są być może jest jednym z najstarszych praw wyborczych, które oczywiście na przestrzeni wieków ulegało pewnym zmianom[10]. W pierwszych wiekach papieża wybierali najprawdopodobniej wszyscy wierni, w 769 r. ustalono, że wyboru papieża spośród kardynałów, kapłanów i diakonów dokonywać będą osoby duchowne. Rola laikatu została ograniczona do możliwości potwierdzenia wyboru i złożenia podpisów na dekrecie wyborczym[11]. Od XI lub XII w. wybór papieża był wyłączną kompetencją kolegium kardynalskiego. Powyższe postanowienia były jednak często łamane. W historii dochodziło do wyboru papieża z użyciem siły fizycznej, a na Stolicy Piotrowej zasiadał ten z kandydatów, który wykazał się lepszą sprawnością polityczną i bardziej zorganizowanym zapleczem sojuszników. Władza papieska bowiem nie wiązała się tylko z władzą w Kościele katolickim, ale również z władzą w Państwie Kościelnym. W przeszłości wybór Biskupa Rzymu był dziełem nawet kilku elektorów, co było naturalną konsekwencją rozwoju Kościoła w zasadzie tylko na terytorium Europy. Już od wielu wieków dopuszczalnym było, że głową Kościoła mogła zostać wybrana osoba świecka i niekonieczne związana z Kurią Rzymską.

Termin konklawe wywodzi się oczywiście z języka łacińskiego (łac. cum clave– pod kluczem) i oznacza zarówno miejsce w którym zbierają się kardynałowie dokonujący wyboru papieża jak również samo ich zgromadzenie[12].

Ustrój Państwa Watykańskiego nie pozwala na zakwalifikowanie go do ustroju państw demokratycznych, czy też monarchii konstytucyjnych. Watykan traktować należy jako jedną z nielicznych monarchii elekcyjnych[13]. Obowiązującym aktem prawnym regulującym zasady wyboru papieża jest konstytucja Jana Pawła II- Universi Dominici Gregis-o wakacie Stolicy Apostolskiej i wyborze Biskupa Rzymskiego z dnia 22 lutego1996 r. Jej tytuł podobnie jak tytuły encyklik, pochodzi od pierwszych słów tekstu, którego pierwsze zdanie brzmi: Całego Pańskiego stada pasterzem jest Biskup Rzymu lub też Pasterzem całej owczarni Pańskiej jest Biskup Kościoła Rzymskiego. W przypadku Państwa Watykańskiego termin „konstytucja” odnosi się bardziej do dokumentów dotyczących doktryny wiary niż organizacji państwa[14]. Omawiana konstytucja składa się ze wstępu (brak invocatio Dei) i dwóch części zatytułowanych: Wakat Stolicy Apostolskiej oraz Wybór Biskupa Rzymskiego. Części konstytucji dzielą się na rozdziały. Część dotycząca wakatu zawiera następujące rozdziały, oraz normy od 1 do 32:

I.        Uprawnienia Kolegium Kardynałów w czasie wakatu Stolicy Apostolskiej

II.       Kongregacje Kardynałów w okresie przygotowania wyboru Papieża

III.      O niektórych urzędach w okresie wakatu Stolicy Apostolskiej

IV.      Uprawnienia Dykasterii Kurii Rzymskiej podczas wakatu Stolicy Apostolskiej

V.        Pogrzeb Biskupa Rzymskiego

Druga część dotycząca wyboru Biskupa Rzymskiego składa się z rozdziałów, numerowanych ponownie od pierwszego i norm od 33 do 92:

      I.          Elektorzy Biskupa Rzymskiego

      II.       Miejsce wyboru i osoby tam dopuszczone z racji swojego urzędu

      III.       Początek czynności związanych z wyborem

      IV.       Zachowanie tajemnicy o tym wszystkim, co dotyczy wyboru

1. Przebieg wyboru
2. O tym, co należy zachować a czego uniknąć w wyborze Biskupa Rzymskiego
   1. Przyjęcie i ogłoszenie wyboru oraz rozpoczęcie posługi nowego Papieża.

W preambule papież podkreśla jak ważnym był i jest prawidłowy wybór następcy. Zwraca uwagę, że w historii jego poprzednicy uznawali zarówno za swój obowiązek jak i szczególne prawo określenie norm dotyczących wyboru następcy. Jan Paweł II z uznaniem i szacunkiem odnosi się w preambule do norm dotyczących wyboru pozostawionych Kościołowi przez jego poprzedników i już w preambule informuje, że zamierza je w ich zasadniczych postanowieniach potwierdzić. W preambule wymienia również  przesłanki dla których wydaje konstytucję UDG, pisze: „…Do ponownego zajęcia się tą sprawę skłania mnie świadomość zmienionej sytuacji, w jakiej żyje dzisiaj Kościół, a ponadto konieczność uwzględnienia generalnej rewizji prawa kanonicznego…”. Jan Paweł II w preambule podkreśla, że obowiązek stałego dostosowywania praw dotyczących powierzenia Stolicy Rzymskiej wakującej z jakiegokolwiek powodu nakłada na niego kanon 335 Kodeksu Prawa Kanonicznego oraz postanowienia 47 Kodeksu Kanonów Kościołów Wschodnich[15], zwracając jednocześnie uwagę, że w opracowanym dokumencie starał się połączyć wymogi dzisiejszych czasów z wielowiekową tradycją. Zgodnie z nią, jak i z kanonem 349 Kodeksu Prawa Kanonicznego organem odpowiedzialnym za wybór papieża jest Kolegium Kardynałów Świętego Kościoła Rzymskiego[16]. Już w tekście preambuły papież podkreśla, jak wielki i doniosły obowiązek spoczywa na elektorach. Jan Paweł II w konstytucji UDG czynne prawo wyborcze zarezerwował jedynie dla Kardynałów Świętego Kościoła Rzymskiego. Zarówno w preambule jak i w całej konstytucji godność papieża określa się jako urząd Biskupa Rzymskiego,  jak wyjaśnia w preambule Jan Paweł II ma to związek ze szczególną więzią jaka łączy Biskupa Rzymu właśnie z diecezją rzymską oraz jej duchownymi i wiernymi, ale jednocześnie podkreśla, że Biskup Rzymu jest głową całego Kościoła Powszechnego. Powszechność Kościoła przejawia się m.in. w składzie Kolegium Kardynalskiego, które to tworzą przedstawiciele wszystkich kontynentów i jakże wielu odmiennych kultur. Autor konstytucji potwierdza ustanowioną przez Pawła VI liczbę 120 kardynałów jako górną granicę liczby uprawnionych do głosowania. Jan Paweł II w preambule uznaje tą liczbę za wystarczającą do wyboru swojego następcy (wyboru Benedykta XVI dokonało 114 kardynałów, w konstytucji UDG nie ma natomiast postanowień jak postąpić w wypadku, gdyby liczba kardynałów młodszych niż osiemdziesięcioletni  przekroczyła 120). Potwierdzone zostało również, że w wyborze udział brać mogą kardynałowie, którzy nie ukończyli 80 lat w dniu rozpoczęcia wakatu Stolicy Apostolskiej. Pozbawienie prawa wyboru papieża przez kardynałów, którzy przekroczyli wiek 80 lat papież tłumaczy szacunkiem dla osiągniętego przez nich wieku, ale być może autor miał na względzie również trudy związane z dojazdem na konklawe, jak i samym jego przebiegiem. Jednak kardynałowie, którzy przekroczyli osiemdziesiąty rok życia powinni w okresie wakatu odgrywać w miarę możliwości doniosłą rolę w duchowym kierowaniu Kościołem. W preambule papież rozporządza, aby wybór dokonał się w pomieszczeniach Państwa Watykańskiego, a dokładniej w Kaplicy Sykstyńskiej. Jan Paweł II podkreśla, że wybór powinien dokonać się w najściślejszej tajemnicy, w poczuciu odpowiedzialności, że dokonał się sprawnie i bez „…późniejszych problemów sumienia” dokonujących wyboru. Uwzględniając opinie panujące we współczesnym społeczeństwie papież zdecydował się nie podtrzymywać praktyki wyboru przez aklamację quasi ex inspiratione, uznając ją za już nieadekwatną do wyrażenia opinii kolegium wyborczego. Podobnie papież uznał za konieczne zaniechanie praktyki wyboru per compromissum, nie dlatego, że jest ona trudna do zrealizowania, ale przede wszystkim dlatego, że powodowała ona pewnego rodzaju zwolnienie kardynałów od dokonywania stricte osobistego wyboru. Papież postanawia, że wybór następcy Św. Piotra ma się dokonać w tajnym głosowaniu, gdyż ta forma daje zdaniem Jana Pawła II gwarancję: jasności, jednoznaczności, prostoty, przejrzystości, a przede wszystkim skutecznego i konstruktywnego uczestniczenia wszystkich i poszczególnych kardynałów.

Część pierwsza konstytucji-Wakat Stolicy Apostolskiej.

Uprawnienia Kolegium Kardynałów w okresie wakatu[17]

W normie nr 1 konstytucji papież zawarł istotną regułę, na mocy której wyraźnie rozdziela uprawnienia Biskupa Rzymu od uprawnień Kolegium Kardynalskiego. Podkreśla, że wszelkie decyzje podjęte przez Kolegium Kardynałów, a zarezerwowane dla Biskupa Rzymu są nieważne i niebyłe,  chyba, że na mocy niniejszej konstytucji wynika co innego. Upoważnienie Kolegium Kardynałów do zarządzania Kościołem dotyczy tylko spraw,  których załatwienia nie można odłożyć oraz związanych z wyborem nowego papieża (norma nr 2 i 3). Powyższe postanowienia potwierdzają „tymczasowość” Kolegium, powołując się także na dotychczasową praktykę[18]. Jednocześnie Kolegium Kardynalskie zostało upoważnione do rozstrzygania wszelkich pojawiających  się wątpliwości związanych z interpretacją niniejszej konstytucji. Rozstrzygającą wątpliwość jest opinia większości kardynałów (norma nr 5).Można powiedzieć, że powyższe normyy w sposób oczywisty „demokratyzują” zarządzanie  Kościołem w okresie wakatu.

Kongregacje Kardynałów w okresie przygotowania wyboru papieża

 W okresie Sede vacante kardynałowie obradują w dwóch rodzajach Kongregacji: ogólnych, aż do rozpoczęcia wyborów oraz partykularnych. W Kongregacjach ogólnych powinni uczestniczyć wszyscy kardynałowie za wyjątkiem tych, którzy mają prawowitą przeszkodę oraz kardynałów, którzy nie posiadają prawa do wyboru nowego Biskupa Rzymu, ci bowiem mają prawo do powstrzymania się od uczestnictwa w Kongregacjach ogólnych. W  skład Kongregacji Partykularnej wchodzą Kardynał Kamerling Świętego Kościoła Rzymskiego i trzech losowo wybranych kardynałów elektorów, wymiany tychże trzech kardynałów zwanych Asystentami dokonuje się na drodze losowania przeprowadzanego co trzy dni. Do właściwości Kongregacji Partykularnych należy podejmowanie jedynie spraw o mniejszym znaczeniu. W normie nr 9 Jan Paweł II ustalił, że Kolegium Kardynalskie obraduje pod przewodnictwem Dziekana lub Subdziekana Kolegium, a w wypadku gdyby obydwaj nie posiadali prawa wyboru papieża, zebraniu kardynałów elektorów ma przewodniczyć najstarszy wiekiem kardynał elektor. Zebrania kardynałów poprzedzające wybory papieża nazywane są przygotowawczymi. Zgodnie z normą nr 11 konstytucji powinny one odbywać się codziennie, również w dniu pogrzebu zmarłego papieża, począwszy od dnia, który wyznaczy Kardynał Kamerling. Kardynałowie powinni zostać zaopatrzeni w egzemplarz niniejszej konstytucji, dodatkowo jej treść w części dotyczącej wakatu Stolicy Apostolskiej powinna zostać odczytana. Kardynałowie składają przysięgę na zachowanie zawartych w konstytucji przepisów oraz dotrzymanie tajemnicy. Na jednych z pierwszych zebrań Kongregacji kardynałowie powinni podjąć decyzję dotyczące m.in.: terminu przeniesienia zwłok zmarłego papieża do Bazyliki Watykańskiej, terminu ceremonii pogrzebowych z uwzględnieniem, aby dzień złożenia do grobu przypadł między czwartym a szóstym dniem od śmierci, zadbać o to, by zostały należycie przygotowane miejsca w których przebywać będą podczas wyborów kardynałowie elektorzy (Dom Św. Marty oraz Kaplica Sykstyńska), zaaprobować wydatki czynione w okresie wakatu, przeczytać (jeśli będą) listy zmarłego papieża kierowane do Kolegium Kardynałów, zatroszczyć się o anulowanie pierścienia i pieczęci z jakimi były wysyłane dotychczas listy apostolskie, dokonać losowania pokoi dla kardynałów elektorów oraz ustalić termin rozpoczęcia wyborów (norma nr 13).

Funkcjonowania urzędów w okresie wakatu

Zgodnie z postanowieniami normy nr 14 konstytucji UDG z chwilą śmierci papieża swoje urzędy tracą wszyscy kierownicy Dykasterii Kurii Rzymskiej. Odnosi się to zarówno do Kardynała Sekretarza Stanu jak i Kardynałów Prefektów, Arcybiskupów Przewodniczących. Wyjątek dotyczy jednak Kardynała Kamerlinga i Penitencjarza Większego. Również zgodnie z konstytucją apostolską Vicariae potestatis in urbe swoje urzędy pełnią również: Kardynał Wikariusz Generalny dla Diecezji Rzymskiej, Kardynał Archidiakon Bazyliki Watykańskiej oraz Wikariusz Generalny Państwa Watykańskiego. Normy nr 15 i 16 dotyczą sytuacji wakatu na urzędzie Kardynała Kamerlinga lub Penitacjarza Większego, Wikariusza Generalnego w okresie Sede vacante. W takim wypadku Kolegium Kardynałów powinno jak najszybciej obsadzić, w drodze tajnego głosowania, większością głosów wakujące urzędy. Do zadań Kardynała Kamerlinga należy również stwierdzenie w obecności Mistrza Papieskich Ceremonii Liturgicznych, Prałatów, Sekretarza i Kanclerza Kamery Apostolskiej faktu śmierci papieża, poprzez sporządzenie na tą okoliczność dokument lub autentycznego aktu zgonu. Kardynał Kamerling o zgonie papieża informuje kardynałów: Archiprezbitera Bazyliki Watykańskiej oraz Wikariusza Rzymu, ten natomiast podaje tą wiadomość wiernym. W konstytucji nie znalazł się zapis dotyczący tradycyjnego ceremoniału sprawdzenia autentyczności zgonu, polegającego na trzykrotnym stuknięciu młoteczkiem z kości słoniowej zmarłego w czoło i zwrócenie się do zmarłego z pytaniem „czy śpi ?” używając imienia z chrztu[19]. Do zadań Kardynała Kamerlinga należy również wydanie zezwolenia na zamieszkiwanie personelu w apartamentach prywatnych do czasu zakończenia ceremonii pogrzebowych, opieczętowanie pokoi i pracowni zmarłego papieża. Kardynał Kamerling obejmuje w posiadanie Watykański Pałac Apostolski, jak również, osobiście lub za pośrednictwem swojego delegata w zarząd  Pałac na Lateranie oraz w Castel Gandolfo. Kardynał Kamerling w okresie wakatu troszczy się o dobra i prawa doczesne Stolicy Świętej, a decyzję może podejmować przy pomocy trzech Kardynałów Asystentów oraz całego Kolegium Kardynałów (norma nr 17). Do zadań Dziekana Kolegium Kardynalskiego należy powiadomienie o śmierci papieża wszystkich kardynałów i zwołanie ich na Kongregację Kolegium, jak również poinformowanie o śmierci papieża Korpusu Dyplomatycznego akredytowanego przy Stolicy Apostolskiej i najwyższych władz odpowiednich państw (norma nr 19). Konstytucja nie precyzuje jakie państwa należy zaliczyć do grona „odpowiednich”. W okresie wakatu pracują nadal m.in.: Substytut Sekretariatu Stanu, Sekretarz ds. relacji z państwami oraz Legaci Papiescy oraz Jałmużnik Jego Świątobliwości odpowiedzialny za pełnienie dzieł dobroczynnych. Wszyscy oni odpowiadają przed Kolegium Kardynalskim. Dla funkcjonowania Państwa Watykańskiego podczas Sede vacante niezwykle istotną jest norma nr 23 konstytucji UDG, na jej mocy wszelka władza cywilna papieża w zakresie zarządu Państwem Watykańskim została powierzona Kolegium Kardynałów. Kolegium jednak nie może wydawać dekretów, chyba że zaistnieje nagląca potrzeba. Dekrety o których mowa, będą ważne tylko wtedy, jeśli zostaną potwierdzone przez nowego papieża. W okresie wakatu w zasadzie ustaje władza Dyskaterii, a podjęcie decyzji jeśli to możliwe powinno być odłożone do czasu wyboru nowego papieża. W dalszym ciągu według dotychczas obowiązujących norm funkcjonują natomiast Najwyższy Trybunał Sygnatury Apostolskiej oraz Trybunał Roty Rzymskiej.

Pogrzeb Biskupa Rzymu

Wydaje się, że dopuszczona została możliwość pochowania papieża również poza Bazyliką Watykańską, bowiem norma nr 28, stanowi, że: „Jeżeli złożenie do grobu ma miejsce w Bazylice Watykańskiej,….”. Konstytucja zawiera zakaz wykonywania zdjęć i nagrywania konania i śmierci papieża (norma nr 30). Zdjęć i nagrań można dokonywać, dopiero wtedy, gdy zmarły papież zostanie już ubrany w szaty pontyfikalne i tylko za zgodą Kardynała Kamerlinga. Jest to naturalną konsekwencją nie tylko szacunku dla osoby umierającej, ale również następstwem upublicznienia zdjęć umierającego Piusa XII. W okresie wakatu żadne z pomieszczeń prywatnego apartamentu papieża nie może być zamieszkane (norma nr 31). W ostatnim artykule pierwszej części konstytucji Jan Paweł II odniósł się do kwestii testamentu. Na mocy tego artykułu, jeżeli został wyznaczony wykonawca testamentu, to wykonuje on wolę testatora w zakresie rozporządzenia dobrami prywatnymi i pismami papieża. Wykonawca testamentu zdaje sprawozdanie tylko nowemu papieżowi. Konstytucja nie reguluje sytuacji, w której umierający papież nie pozostawia po sobie testamentu.

 

 

Druga część konstytucji-Wybór Biskupa Rzymskiego

Elektorzy Biskupa Rzymskiego

W tej części konstytucji papież ponownie zwraca uwagę na to, że prawo wyborcze (czynne) przysługuje Kardynałom Świętego Kościoła Rzymskiego, za wyjątkiem tych, którzy w dniu śmierci papieża lub wcześniej ukończyli osiemdziesiąty rok życia. Papież podkreśla, że liczba elektorów nie powinna być większa niż 120, jednak nie wspomina co zrobić, gdyby było ich więcej (norma nr 33). Wybór musi być wolny od ingerencji jakiejkolwiek władzy świeckiej. Kardynałów elektorów nie można pozbawić przysługującego im prawa wyborczego zarówno czynnego jak i biernego (norma nr 35), za wyjątkiem kilku przypadków, o których będzie mowa w normie nr 40. Kardynałowie powinni rozpocząć wybory nowego papieża po upływie pełnych piętnastu dni od nastania wakatu, jednak w wyjątkowych sytuacjach mogą opóźnić wybory, nie więcej niż o kolejne pięć dni (norma nr 37). Kardynałowie nie powinni odmawiać udziału w wyborach, jednak w przypadku zaistnienia pewnych okoliczności mogą zostać zwolnieni od obowiązku wyboru. Kardynałowie, którzy zrezygnują z przysługującego im prawa wyboru zarówno przed rozpoczęciem procedury wyborczej, jak i w jej trakcie, nie mogą być później dopuszczeni do wzięcia udziału w wyborze. Odwrotnie kardynałowie, których przyczyną nieobecności była choroba lub inna poważna okoliczność uznana przez kolegium elektorów, tacy kardynałowie mogą ponownie włączyć się w procedurę wyborczą. Nieobecni kardynałowie nie mogą przekazać swojego głosu (norma nr 40).

 

Miejsce wyboru i osoby tam dopuszczone z racji swojego urzędu

Wybór musi dokonać się w granicach terytorium Państwa Watykańskiego, w warunkach umożliwiających odpowiednie mieszkanie i pobyt nie tylko kardynałom, ale i innym osobom upoważnionym do przebywania w miejscu wyborów (norma nr 41). Papież wskazuje, że w czasie rozpoczynającym wybór kardynałowie powinni zebrać się w Domu Św. Marty, również na mocy tego artykułu dopuszczono, gdy wymagają tego okoliczności, by wraz z kardynałami, w Domu Św. Marty znalazło się miejsce dla towarzyszących wymagającym opieki kardynałom pielęgniarzy. Nie ma natomiast mowy o tym, by mogły to być pielęgniarki. Do czasu wyboru nowego papieża lub do momentu wskazanego przez niego zarówno Dom Św. Marty jak i przede wszystkim Kaplica Sykstyńska powinny pozostać niedostępne dla osób nieupoważnionych do przebywania w nich w tym okresie, czego dopilnować powinien Kardynał Kamerling (norma nr 43). Kardynałowie do momentu ogłoszenia wyniku wyborów, powinni powstrzymywać się od komunikowania się z osobami niezwiązanymi z wyborem. W normie nr 46 wymienione zostały osoby, które poza elektorami mogą pozostawać w okresie wyborów w miejscach niedostępnych dla ogółu, są to: Sekretarz Kolegium Kardynalskiego, który jednocześnie pełni funkcję sekretarza zebrania wyborczego, Mistrza Papieskich Ceremonii Liturgicznych wraz z dwoma Ceremoniarzami i dwoma zakonnikami-pracownikami Zakrystii Papieskiej, duchowny wybrany przez Kardynała Dziekana lub kardynała zastępującego go, który pomaga mu w wypełnianiu jego funkcji. Ponadto do dyspozycji znajdujących się w miejscach zamkniętych powinni znajdować się dwaj lekarze oraz kilku zakonników spowiedników-władających różnymi językami. Norma nr 46 nie precyzuje czy spowiednicy i lekarze powinni znajdować się na terenie zamkniętym, czy tylko być wpuszczeni na miejsce w razie potrzeby. Osoby odpowiedzialne za robienie porządków i przygotowanie posiłków powinny zostać zatwierdzone przez Kardynała Kamerlinga i trzech Asystentów. Nie do końca jasne jest, czy osobami odpowiedzialnymi za przygotowywanie posiłków mogą być osoby świeckie i czy muszą to być mężczyźni. Wszystkie osoby wyżej wymienione, składają przysięgę według formuły i sposobu wskazanego w normie nr 48. Przysięgę składa się wobec Kardynała Kamerlinga lub innego kardynała delegowanego przez Kardynała Kamerilnga i dwóch Ceremoniarzy, przysięgę należy zarówno wypowiedzieć, jak i podpisać. Składający przysięgę zobowiązują się dochować tajemnicy związanej z wyborem, a w szczególności w zakresie tego wszystkiego, co dotyczy głosowań i obliczeń głosów, jak również powstrzymać się od utrwalania w jakikolwiek sposób tego wszystkiego, co w okresie wyborów dzieje się w granicach Państwa Watykańskiego. Zwolnić od zachowania tajemnicy może jedynie wybrany papież lub jego następcy. Przysięgę składa się pod groźbą sankcji duchowych i kanonicznych, o których zadecyduje przyszły papież.

Początek czynności związanych z wyborem

Papież Jan Paweł II w sposób klarowny postanowił, że czynności związane z rozpoczęciem wyborów powinny rozpocząć się dopiero po zakończeniu ceremonii pogrzebowych zmarłego papieża, przy jednoczesnym zachowaniu terminów o których mowa w normie 37 niniejszej konstytucji (norma nr 49). Procedurę wyborczą poprzedza uroczysta Msza Św. w Bazylice Św. Piotra, która powinna zostać odprawiona w godzinach porannych. Kardynałowie o wyznaczonej godzinie udają się w procesji z Kaplicy Paulińskiej Pałacu Apostolskiego do Kaplicy Sykstyńskiej, śpiewając hymn do Ducha Św. (norma nr 50). Papież jednoznacznie wskazuje, że miejscem w którym powinny odbywać się wybory pozostaje wyłącznie Kaplica Sykstyńska. Kaplica powinna być odpowiednio wcześniej tak przygotowana, by zapewnić prawidłowy wybór i jego tajność (norma nr 51). W dalszej części tegoż artykułu, można stwierdzić, że papież w sposób szczególny zwraca uwagę na to, iż to co dzieje się podczas wyborów powinno pozostać tajemnicą, w tym celu Kaplica przed rozpoczęciem wyborów powinna zostać skontrolowana pod kątem ewentualnego zainstalowania w niej urządzeń audiowizualnych. Kardynałowie składają przysięgę (której treść została określona w normie nr 53), w Kaplicy Sykstyńskiej i do momentu jej złożenia przez wszystkich elektorów w Kaplicy mogą znajdować się osoby nie związane bezpośrednio z wyborem. Rozpoczęcie wyborów poprzedza drugie rozważanie na temat spoczywającego na kardynałach obowiązku dokonania wyboru dla dobra Kościoła powszechnego. Treść przysięgi składanej przez kardynałów elektorów zostaje odczytana przez Kardynała Dziekana lub przez kardynała pierwszego porządkiem starszeństwa. Kardynałowie przysięgają m.in.: zachować wiernie i skrupulatnie przepisy zawarte w Konstytucji UDG, w wypadku wyboru na Biskupa Rzymu zapewniać i bronić wytrwale praw duchowych i doczesnych oraz wolności Stolicy Świętej, dochować tajemnicy w zakresie tego wszystkiego, co dotyczy wyboru oraz sprzeciwiać się jakiejkolwiek ingerencji władz, grup i osób świeckich w wybór Biskupa Rzymskiego. Poszczególni kardynałowie, według porządku pierwszeństwa składają przysięgę, kładąc rękę na Ewangelię i wypowiadając następującą formułę: „ Ja, N. Kardynał N., przyrzekam, zobowiązuję się i przysięgam (i po położeniu ręki na Ewangelię), Tak mi dopomóż Panie Boże i te Święte Ewangelie, których moją ręką dotykam”. Przed rozpoczęciem wyborów Kardynał Dziekan lub pełniący tę funkcję zwraca się do elektorów z zapytaniem, czy można przystąpić już do rozpoczęcia czynności związanych z wyborem oraz czy należy jeszcze wyjaśnić wątpliwości związane z interpretacją norm zawartych w konstytucji. Kardynałom nie wolno jednak, nawet w wypadku jednomyślności, pod sankcją nieważności tego postanowienia, modyfikować lub zastępować norm zawartych w konstytucji dotyczących samego wyboru (norma nr 54).

Zachowanie tajemnicy o tym wszystkim, co dotyczy wyboru

Postanowienia tego rozdziału najbardziej „oddają ducha” nie tylko tej konstytucji, ale ogólnie wyborów głowy Kościoła, bowiem właśnie ten rozdział odnosi się do zasady, która jest chyba najistotniejszą w tradycji wyborów Biskupa Rzymu, jak również którą najbardziej się eksponuje. Zasada tajności wyborów ujęta w konstytucji UDG różni się swym zakresem od zasady tajności powszechnie rozumianej i stosowanej w wyborach.W omawianej konstytucji, w odróżnieniu od np. innych rozwiązań obowiązujących powszechnie, zachowanie tajności (i to nie tylko samego aktu głosowania) jest obowiązkiem a nie uprawnieniem. W normie nr 55 papież po raz kolejny zwraca uwagę na to, aby to wszystko co dotyczy wyboru pozostało w tajemnicy. Kardynał Kamerling i trzej Kardynałowie powinni dopilnować, również przy pomocy techników, aby w Kaplicy Sykstyńskiej nie zostało zamontowane jakiekolwiek urządzenie umożliwiające utrwalenie przebiegu wyborów. W ostatnim zdaniu w/w normy mowa jest o karze, którą powinny ponieść osoby, dokonujące naruszenia tajności wyborów. Kara ta będzie poważna i wydana przez nowego papieża. Wszystkie do tego zobowiązane osoby powinny powstrzymywać się od kontaktowania się z osobami pozostającymi poza miejscem wyborów, zarówno w formie rozmów  telefonicznych, radiowych jak i korespondencji. Kardynałowie biorący udział w wyborze nie mogą również otrzymywać gazet i czasopism, oglądać telewizji i słuchać radia. Za złamanie tajemnicy grozi kara ekskomuniki latae sententiae zarezerwowana Stolicy Apostolskiej (norma nr 58). Kardynałowie zostają zobowiązani do zachowania przysięgi również po dokonaniu wyborów, o czym papież jeszcze raz przypomina w normie nr 60, chyba że specjalnego upoważnienia udzieli nowy Biskup Rzymu.

Przebieg wyboru

Istotne zmiany, w dotychczasowej praktyce wyboru papieża wprowadzone zostały w rozdziale dot. przebiegu wyboru. Rozdział ten zawiera kluczowe postanowienia dla samego głosowania, jak również ustalenia wyników wyboru. W normie nr 62 papież odstąpił od dotychczas obowiązującej reguły wyboru Biskupa Rzymu przez aklamację z natchnienia Ducha Św. i kompromis (per acclamationem seu inspirationem, per compromissum). Wprowadzona została zasada wyboru większością 2/3 głosów, obliczaną w stosunku do ogólnej liczby obecnych elektorów, a w przypadku gdyby liczba obecnych elektorów nie mogła być podzielona na trzy równe części, do wyboru papieża wymagany jest jeden głos więcej. Prawnie niedopuszczalnym jest wstrzymanie się od głosu[20]. W wypadku gdy wybór nie nastąpi w pierwszym głosowaniu, to w następnych dniach powinno przeprowadzić się dwa głosowania-zarówno rano, jak i po południu (norma nr 63). Papież postanawia, że procedura głosowania powinna odbywać się w trzech fazach. Pierwsza: nazywana prae-scrutinium, obejmuje: przygotowanie kart do głosowania przez Ceremoniarzy, którzy przekazują każdemu kardynałowi elektorowi po dwie lub trzy karty, dokonaniu losowania trzech Skrutatorów, trzech wyznaczonych do zebrania głosów od chorych, zwanych w skrócie Infirmarii oraz trzech Rewizorów (norma nr 64). Losowania dokonuje ostatni Kardynał Diakon, w wypadku wylosowania kardynałów, którzy np. z powodu choroby nie mogą pełnić określonej funkcji w ich miejsce losuje się kolejnych kandydatów.

W pierwszej fazie procedury wyboru należy uwzględnić następujące dyspozycje:

– krata do głosowania powinna mieć kształt prostokąta, na którego górnej połowie powinno być napisane, możliwie drukiem, Eligo in Summum Pontificem, natomiast w dolnej połowie karty powinno pozostać miejsce na wpisanie imienia elekta

– wypełnienie karty do głosowania powinno odbyć się w sposób tajny, poprzez wpisanie przez elektorów, wyraźnie, charakterem pisma możliwie nierozpoznawalnym imienia tego którego wybiera, bez wpisywania dodatkowych imion pod sankcją nieważności głosu, wypełniona karta do głosowania powinna zostać odpowiednio złożona-„we czworo”

–    w czasie samego głosowania w Kaplicy pozostają tylko i wyłącznie elektorzy, a osoby nie mające prawa głosu muszą każdorazowo opuszczać Kaplicę.

W drugiej fazie nazywanej prawdziwym i właściwym scrutinium dochodzi do:

– złożenia kart do głosowania do przygotowanej w tym celu urny

– pomieszania i liczenia kart

– obliczenia głosów[21].

Kardynałowie przed oddaniem głosu podchodzą do urny trzymając kartę do głosowania tak, by była widoczna. Przed oddaniem głosu wypowiadają następującą formułę przysięgi: „Powołuję na świadka Chrystusa Pana, który mnie osądzi, że mój głos jest dany na tego, który-według woli Bożej-powinien być, moim zdaniem, wybrany” (norma nr 66). Za chorego Kardynała, któremu stan zdrowia nie pozwala oddać głosu osobiście, w Kaplicy Sykstyńskiej, głos-zgodny z jego wolą może oddać inna osoba (norma nr 67). Po oddaniu głosów przez wszystkich elektorów, Skrutatorzy potrząsają urną, tak by wymieszać znajdujące się w niej karty, następnie przystępują do ich liczenia, odkładając je do pustego naczynia. Gdy liczba kart nie jest zgodna z liczą elektorów karty należy spalić i przystąpić do ponownego głosowania (norma nr 68). W sytuacji gdy liczba oddanych kart do głosowania jest równa liczbie głosujących kardynałów, przystępuje się do ustalenia wyników wyborów. Pierwszy ze Skrutatorów rozkłada zgiętą kartę do głosowania, spogląda na wpisane na niej imię i przekazuje kolejnemu liczącemu Skrutatorowi, ten po spojrzeniu na wpisane imię przekazuje kartę trzeciemu ze Skrutatorów, który głośno i zrozumiale odczytuje imię wpisane na karcie, tak by pozostali kardynałowie mogli zaznaczyć głos na specjalnie przygotowanych arkuszach. Kardynał Skrutator również odnotowuje wpisane na karcie imię. W sytuacji gdyby Skrutatorzy natrafili na kart zgięte w taki sposób, że wydawałoby się, że pochodzą od tego samego elektora i gdyby wpisane na nich zostało to samo imię, powinny one zostać policzone tylko jako jeden głos. Jeżeli zawierają dwa różne imiona, to żaden z tych głosów nie będzie ważny. Jednak żaden z dwóch powyższych przypadków nie może spowodować unieważnienia całego głosowania. Następnie Skrutatorzy sumują liczbę głosów oddanych na poszczególne imiona i odnotowują je na odrębnym arkuszu. Ostatni ze Skrutatorów w miarę jak odczytuje kolejne karty do głosowania powinien przebijać karty do głosowania igłą w miejscu gdzie wpisane jest słowo Eligo i nawlekać je na nitkę, której końce po nawleczeniu wszystkich kart związuje się na węzeł i odkłada do oddzielnego naczynia lub kładzie na skraju stołu (norma nr 69).

Trzecia faza wyborów nazwana post-scrutinium obejmuje: liczenie głosów, kontrolę głosów oraz spalenie kart do głosowania. Skrutatorzy sumują wszystkie głosy oddane na poszczególne osoby. Jeśli któryś z kandydatów uzyskał 2/3 głosów, wybór Biskupa Rzymskiego uznaje się za dokonany[22]. Zarówno gdy dokonano wyboru, jak i gdy nie wybrano papieża pracę Skrutatorów kontrolują jeszcze Rewizorzy. Ich zadanie polega na tym, by sprawdzić zarówno karty do głosowania jak i obliczenia dokonywane przez Skrutatorów. Po zakończeniu kontroli Skrutatorzy w asyście Sekretarza Kolegium i Ceremoniarzy dokonują spalenia kart do głosowania. W wypadku, gdy konieczne jest przeprowadzenie drugiego głosowania karty z pierwszego głosowania pali się wraz z kartami z drugiego głosowania (norma nr 70). Aby zwiększyć pewność dochowania tajemnicy związanej z wyborami papież poleca, aby wszystkie zapiski prowadzone podczas wyborów przez kardynałów zostały spalone razem z kartami do głosowania. Do obowiązku Kardynała Kamerlinga należy zredagowanie sprawozdania po zakończeniu wyborów. Sprawozdanie powinno zawierać wynik głosowania każdej z sesji. Sporządzone sprawozdanie przekazuje się papieżowi. Zamknięte w opieczętowanej kopercie zostanie zachowane w specjalnym archiwum. Otwarcie koperty będzie mogło nastąpić tylko i wyłącznie na wyraźne pozwolenie papieża (norma nr 71). Zgodnie z obowiązującymi już w wcześniej zasadami papież poleca, aby w wypadku nie dokonania wyboru odbywało się następne głosowanie zarówno rano, jak i południu, za wyjątkiem popołudnia, w którym rozpoczęło się konklawe. Przy powtórnych głosowaniach elektorzy nie składają ponownej przysięgi, a wcześniej wybrani Skrutatorzy, Infirmarii oraz Rewizorzy zachowują swoje funkcje (norma nr 72). W wypadku, gdyby po trzech dniach głosowań Kardynałowie nie zdołali dokonać wyboru, wybory zostają zawieszone maksymalnie na jeden dzień, tak by kardynałowie mieli przerwę na modlitwę, medytację oraz swobodne rozmowy między sobą. Następnie wraca się do głosowania. Jeśli nie dokona się wyboru w kolejnych siedmiu głosowaniach powtórnie zarządza się przerwę. Serii siedmiu głosowań przerywanych przerwami może być trzy (norma nr 74)[23]. W sytuacji gdy wystąpi problem w dokonaniu wyboru, a wyczerpane zostaną opisane wyżej procedury, kardynałowie zostaną poproszeni przez Kardynała Kamerlinga o wyrażenie opinii na temat dalszego postępowania. Wiążąca będzie opinia większości absolutnej kardynałów. Jednak kardynałowie mają ograniczone możliwości co do podjęcia decyzji, mogą zdecydować, że wyboru dokonają większością absolutną, albo że dokonają wyboru tylko między dwoma kandydatami, którzy w poprzednim głosowaniu uzyskali kolejno najwięcej głosów. Jednak i w drugim wypadku konieczne jest uzyskanie większości absolutnej (norma nr 75). Złamanie zasad wyboru określonych w niniejszej konstytucji powoduje nieważność dokonanego wyboru i traktuje się go jako niebyły (norma nr 76). Papież potwierdza, że wybór następcy Św. Piotra może nastąpić na skutek rezygnacji poprzednika, jednak i wtedy dyspozycje niniejszej konstytucji powinny zostać w całości zachowane (norma nr 77).

 

O tym, co należy zachować, a czego uniknąć w wyborze Biskupa Rzymskiego

 

W sposób zdecydowany Jan Paweł II zakazał, aby za życia Biskupa Rzymskiego i bez konsultacji z nim podejmowane były jakiekolwiek pertraktacje dotyczące wyboru następcy. Przestrzega również przed dopuszczeniem się przestępstwa symonii (norma nr 78). W normach nr 80 i 81 papież jeszcze raz zwraca uwagę, że osoby związane z wyborem powinny być wolne od jakichkolwiek wpływów zewnętrznych np. władz świeckich oraz, że kardynałowie powinni powstrzymać się od uzgodnień i zobowiązań dotyczących wyborów. W wypadku gdyby jednak takie zobowiązania zostały podjęte uważa się je za niebyłe i nieważne. Kardynałowie w okresie wakatu mogą jednak wymieniać poglądy na temat  wyboru. Papież gorąco zachęca elektorów, aby podczas wyborów nie kierowali się osobistymi względami, sympatią czy niechęcią, by nie ulegli presji, przemocy i nie szukali popularności, ale wyboru dokonali kierując się dobrem Kościoła, wybierając niekoniecznie członka Kolegium Kardynalskiego, jeśli uznają takiego za bardziej godnego od innych (norma nr 83). Konstytucja nakłada również obowiązek na wiernych Kościoła, którzy powinni modlić się o dobry wybór. Kardynałowie, którzy z powodu osiągnięcia wieku osiemdziesięciu lat nie uczestniczą w wyborach powinni w sposób szczególny wziąć na siebie obowiązek przewodzenia wspólnocie wiernych. Jan Paweł II kieruje prośbę, do tego który został wybrany, aby nie odmawiał przyjęcia godności Biskupa Rzymskiego (norma nr 86).

Przyjęcie i ogłoszenie wyboru oraz rozpoczęcie posługi nowego papieża

 Po dokonaniu wyboru Kardynał Dziekan lub pierwszy z kardynałów w porządku starszeństwa zwraca się z prośbą do elekta następującymi słowami: „Czy przyjmujesz Twój kanoniczny wybór na Biskupa Rzymskiego?”, a po wyrażeniu zgody zwraca się z pytaniem o to, jakie imię przyjmuje elekt. Mistrz Papieskich Ceremonii Liturgicznych, redaguje dokument dotyczący wyboru i przyjęcia wybranego imienia (norma nr 87). W przypadku, gdyby elekt nie posiadał sakry biskupiej otrzymuje ją zaraz po przyjęciu wyboru i wybraniu imienia (norma nr 88). Wybranemu papieżowi elektorzy wyrażają cześć i posłuszeństwo. Pierwszy z Kardynałów Diakonów ogłasza Ludowi Bożemu dokonany wybór i obwieszcza imię nowego papieża. Papież elekt z balkonu Bazyliki Watykańskiej udziela błogosławieństwa Urbi Et Orbi. Gdyby, wybrany papieżem nie miał sakry biskupiej oddanie hołdu przez elektorów i ogłoszenie wyboru może nastąpić dopiero po jej otrzymaniu (norma nr 89). Konklawe kończy się z chwilą przyjęcia wyboru przez nowego papieża, chyba, że ten rozporządzi inaczej (norma nr 91). Papież elekt obejmuje w posiadanie Patriarchalną Archibazylikę Laterańską (norma nr 92).

Konstytucja kończy się Promulgacją, krótkim tekstem w którym Jan Paweł II, zwraca uwagę, że normy zawarte w niniejszej konstytucji nie powinny być jakichkolwiek przyczyn kwestionowane. Równocześnie papież uchyla wszystkie dotychczasowe konstytucje i zarządzenia wydane w tym zakresie przez Biskupów Rzymskich. Konstytucja UDG weszła w życie w dniu 22-gim lutego 1996 r., w osiemnastym roku pontyfikatu Jana Pawła II.

Konstytucje apostolskie dot. wyborów papieża to specyficzne dokumenty, różniące się zdecydowanie od aktów prawnych dotyczących wyborów w innych państwach. Specyfika ta jest niewątpliwie efektem dotychczasowej wielowiekowej praktyki w zakresie wyboru Biskupa Rzymu, która nie uległa radykalnym zmianom i w oparciu o którą dokonano już blisko dwustu siedemdziesięciu elekcji. Przeprowadzane dotychczas wybory odbywały się w oparciu o niezmienną zasadę tajności, która to w wypadku Watykanu jest niezwykle skrupulatnie przestrzegana. Dokonywane przez wieki zmiany nie miały radykalnego charakteru, a te które wprowadzono w XX wieku dotyczyły często tylko kwestii technicznych związanych z głosowaniem. Można przypuszczać, że każdy z papieży chce, aby wybór jego następcy dokonywał się w oparciu o jak najbardziej czytelne i zrozumiałe reguły, dlatego w okresie pontyfikatów minionego stulecia prawie każdy z Biskupów Rzymu odnosił się do kwestii wyboru swojego następcy. W wydanych w ubiegłym wieku dokumentach regulujących zasady wyboru stosunkowo często zmieniała się tylko liczba głosów konieczna do dokonania ważnego wyboru. W moim przekonaniu, w omawianej tematyce, trudno oczekiwać wprowadzenia jakiś radykalnych zmian. Te, które mogą mieć miejsce, najpewniej dotyczyć będą czynnego prawa wyborczego. W tym zakresie, można spodziewać się jakiś nowych ustaleń, ale chyba o charakterze wyjaśniającym i porządkującym, co związane jest ze zmianami w składzie kolegium kardynalskiego.

Autor: Tomasz Strzałkowski

Artykuł został opublikowany w kwartalniku: „Prawo, Administracja, Kościół” 4(28)/2006, wydawanym przez Wydział Prawa, Prawa Kanonicznego i Administracji KUL.

---