Niezależna Gazeta Obywatelska

Krążąca obiegowa opinia, że rola inteligencji się skończyła, „bo nikt nie chce jej słuchać” jest po prostu fałszywa. Ażeby zobaczyć właściwe proporcje problemu, należałoby odwrócić sytuację i postawić inne pytanie:  skoro tak powszechnie wyczuwalny jest głód prawdy, to dlaczego inteligencja (ta bardziej wykształcona, rozumiejąca i pojętna) nie zajmuje jej należnego miejsca w kulturze?

Brak inteligencji oznacza nie tylko pustkę Intelektualną, ale przede wszystkim jałowość i dezorientację narodu i kultury, w której on żyje. To jest tak, jakbyśmy odrzucili podstawowe jednostki miary, odległości i czasu. Życie człowieka nie zniosłoby aż takiej liberalizacji. Nie sposób bowiem zbudować domu bez jednakowych odcinków bloków lub cegieł, czy samochodu bez precyzyjnych części; nie sposób też ułożyć jakiegokolwiek rozkładu jazdy bez przestrzegania rygorów czasowych – ktoś lub coś musi odmierzać czas i porządkować go dla utrzymania ogólnego ładu.

Brak inteligencji oznacza nieobecność wzorców osobowych i kulturowych w życiu codziennym, a to wiąże się z degrengoladą i zanikaniem samokrytycyzmu, z trudnością oceny swojego miejsca w otaczającej rzeczywistości i kończy się zwykłym chciejstwem lub pretensjami do całego świata. W takiej sytuacji zacierają się różnice pomiędzy poziomem, jaki wyznacza kultura, zdrowym rozsądkiem a marzeniem i prostactwem. Człowiek odłączony od swych miar i wzorców staje się powoli renegatem, albo gotowym na wszystko neofitą bez przydziału. Powrócić do swoich jest mu trudno: bo ambicje, bo blamaż (te uczucia jeszcze funkcjonują), być kimś innym też nie może, bo to ponad jego siły intelektualne i często fizyczne. Zostaje więc nikim.

Brak inteligencji myślącej i działającej w oparciu o własne wzorce kulturowe oznacza także nieobecność w rozwoju ogólnej i własnej kultury; odpowiedzialnego kształtowania człowieka, zwłaszcza młodego, a także podstawowych jego praw i obowiązków, które warunkują zachowanie ciągłości podstawowych norm moralnych i prawnych. Brak inteligencji oznacza też brak stosowania podstawowych prawd, budowania wewnętrznego spokoju, poczucia tożsamości, a przede wszystkim refleksji, bez której nie ma normalnego rozwoju.

Rola inteligencji pozostaje więc niezmienna od wieków – była ona, jest i będzie rdzeniem każdej kultury dotąd, dopóki kultura będzie istniała. Natomiast intelektualiści to odrębne zagadnienie.

Artykuł ukazał się w Naszym Dzienniku z 22.07.1998

PS. Niezwykle ważny temat z różnych względów jeszcze dziś traktowany jest „po macoszemu”. Polska inteligencja ukształtowana została w niezwykłych warunkach dziejowych. Wywodzi się z tych warstw, zwykle szlacheckich, które z różnych przyczyn (utraty majątku, dyskryminacji, odpowiedniego wychowania, poczucia odpowiedzialności itd.) zaczęły tworzyć polską myśl przetrwania i rozwoju w niezwykle ciężkich warunkach bycia pomiędzy Rosją a Niemcami. Po utracie państwowości nawiązywała najpierw do utraconego wzorca I RP, później zaczęła zwyciężać idea narodowa: idea policzenia się i wspólnego działania tych, którzy czują się Polakami. W takiej sytuacji każda inna opcja skazana była na klęskę. Oczywiście naród, aby mógł się rozwijać musi mieć swoje państwo. Tak więc dwie drogi (narodowa i państwowa) początkowo idące obok siebie musiały się w którymś momencie połączyć. Warunki takie stwarzała niepodległa II RP. Czas ten wykorzystano znakomicie. Egzamin zdała polska szkoła, polska polityka gospodarcza i historyczna. W ciągu zaledwie 20 lat naród Polski odzyskał swoją dojrzałość, a gospodarka stała się dziedziną konkurencyjną w skali europejskiej. Państwo – nasz wspólny Dom (przez duże „D”) zaczynał służyć własnym obywatelom. I ponownie zwyciężyła myśl, że państwo jest dla ludzi, a nie odwrotnie, ludzie dla państwa. Niestety, ta konstrukcja po raz kolejny nie wytrzymała naporu dwóch tradycyjnych sił: z zachodu i wschodu. Prawa fizyki informują, że ratunku nie było.

Tradycyjna inteligencja (w II RP poprzez wykształcenie rekrutowała się też z warstwy chłopskiej) jednak przetrwała i na terytorium odciętym od świata –Generalnym Gubernatorstwie stworzyła Polskie Państwo Podziemne – ponownie coś niespotykanego w świecie. Dziś po 67 latach niewiele o nim wiemy, i jest to nasza osobista klęska. Nie znamy tej inteligencji, która czas swojego istnienia poświęcała życie, majątki i własne siły na ratowanie dziedzictwa narodowego, perspektywy i szans młodego pokolenia, trwania własnej kultury i istnienia niepodległego państwa. Starała się uratować  swoje miejsce na ziemi. Ta inteligencja tylko w niewielkim stopniu przetrwała PRL i III RP.

Oczywiście, trzeba przyznać, omawiana tu warstwa społeczna nie znalazła odpowiedzi na pytanie jak wybić się i jak zachować niepodległość w takich warunkach, bo siła fizyczna dwóch sąsiadów za każdym razem okazywała się mocniejsza niż myśl i dążenie do niepodległości. Siła zła za każdym razem pokonywała siłę dobra. Ten fakt tak nieprawdopodobnego dążenia do realizacji podstawowego prawa do istnienia, właśnie w ten sposób ukształtowała polską kulturę. Jest ona z jednej strony zapisem losu Polaków, naszego obronnego wysiłku i niezwykłej siły intelektualnej, jaką się wykazaliśmy w tym okresie, a z drugiej strony siły kolonializmu, zła, destrukcji i bezwzględności niszczenia tego, co podkreśla indywidualną wolność człowieka. Była to wojna na cywilizacje, i ta wojna trwa nadal… Warto zauważyć, że oprócz stworzenia własnej cywilizacji (pisałem już o tym wcześniej) w okresie I RP, po jej upadku stworzyliśmy coś równie niesamowitego. Pomiędzy Konfederacją Barską a Solidarnością miała miejsce każda możliwa próba, wydobycia się na niepodległość. Zarówno polskie Oświecenie, Romantyzm, Pozytywizm i Młoda Polska nosiły znamię walki o niepodległość. Podobnie było z powstaniami, z historyczną szkołą krakowską, warszawską; odwołaniem się do Boga (Polska Chrystusem narodów), Wielką Emigracją, nawet Zadrugą, która odrzucała wszystko co nie polskie, ze wspomnianym wyżej Polskim Państwem Podziemnym, z Powstaniem Powszechnym itd. Tak było przez 200 lat z krótką przerwą w okresie międzywojennym.  Dziś po „przełomie” PRL-owskim i jego przełomowej kontynuacji – III RP, przestaliśmy rozumieć siebie, ba, nie rozumiemy własnej kultury, żyjemy w świecie wirtualnym, którego nie ma. Czas, który powinniśmy poświęcić na budowanie własnej przyszłości tracimy na zabawę gadżetami i nowinkami technicznymi. Oczywiście, one są ważne, ale w tym ograniczonym czasie, jakim jest życie, powinny zajmować proporcjonalne miejsce. Poziom nauki historii na poziomie państwowym pokazuje fakt, że w jednym z podręczników Żydów zaliczono do rasy aryjskiej, i dlatego ich tak pewnie mordowano.

Oczywiście nie chodzi tu o wypominanie, ale trudno przemilczeć fakt, że ta owa światłość którą żyje zwłaszcza III RP obciąża konto przyszłych pokoleń (dla zachowania obiektywnego spojrzenia trzeba zauważyć, że tak żyje się nie tylko w Polsce, ale również niemal w całej cywilizacji łacińskiej). Najpierw ten model nieśmiało i na swój hermetyczny sposób ogarniał PRL, a potem dostał europejski zastrzyk i już po europejsku rozbłysł swą iluminacją i ogarnął całe ostatnie 20 lat.

Ta konstatacja potrzebna jest nam do przeformowania postawy życiowej i zachowania zdrowego rozsądku. Radość z grillowania zaczyna odchodzić tam, gdzie jej miejsce. A im bardziej zaczyna odchodzić, tym bardziej widać brak tej inteligencji, którą zbudowało 1000 lat dziejów Polski. W miejscu pomiędzy Niemcami a Rosją nie sposób jej niczym zastąpić. Mamy do wyboru: wrócić do refleksji należnej i historycznie obecnej temu geopolitycznemu miejscu, albo stać się narodem chłopskim, i perspektywą wypasania krów – chyba, że będziemy mieli szczęście i ktoś wymyśli lodówkę, która będzie produkowała mleko od krasuli. A jak nie będzie krów, będą inne zajęcia, do których przyzwyczailiśmy architektów nowego lądu na świecie. Proszę wybrać.

Autor: Ryszard Surmacz