Niezależna Gazeta Obywatelska

Gmach Urzędu Wojewódzkiego i Sejmu Śląskiego w Katowicach to jedno z najwybitniejszych dzieł polskiej architektury dwudziestolecia międzywojennego. Łączy w sobie oryginalną formę architektoniczną, wysoką wartość artystyczną i użytkowość.

Ten wyjątkowy obiekt jeszcze w 2012 r. zostanie wpisany przez Prezydenta RP na prestiżową listę pomników historii, na której znajdują się zabytki o znaczeniu ponadregionalnym, o dużych wartościach historycznych, naukowych i artystycznych oraz istotne dla polskiego dziedzictwa kulturalnego. Co ciekawe, dzięki temu statusowi Katowice są miastem, które mogą poszczycić się aż dwoma pomnikami historii, bo obok gmachu, to wyjątkowe wyróżnienie posiada również osiedle Nikiszowiec.

Budowa gmachu była możliwa dzięki utworzeniu w czerwcu 1922 r. autonomicznego województwa śląskiego na odzyskanej po I wojnie światowej i powstaniach śląskich części historycznego Górnego Śląska. Decyzja o budowie gmachu Województwa i Sejmu Śląskiego w Katowicach zapadła po wprowadzeniu na Śląsku polskiej administracji w czerwcu 1922 r. Ówczesne władze widziały potrzebę budowy prestiżowego i użytecznego gmachu nowego województwa, gdyż to w Katowicach miały powstać urzędy, które wcześniej funkcjonowały w Opolu, Wrocławiu, czy Berlinie.

Dnia 9 maja 1923 r. rozpisano ogólnopolski konkurs na projekt gmachu. Konkurs wywołał żywe zainteresowanie architektów z całej Polski. Na konkurs nadesłano 67 koncepcji przyszłej budowli. Wygrała praca nr 45, autorstwa architektów krakowskich: Kazimierza Wyczyńskiego, Stefana Żeleńskiego, Piotra Jurkiewicza i Ludwika Wojtyczki. O wyborze projektu zadecydowały przede wszystkim względy ideowe i kosztorys. Zleceniodawcy zastrzegli sobie, że wykonawcami projektu mogą być jedynie polskie firmy.

Budowa trwała od 1924 r. do 1929 r. Od początku zakładano, iż budowla ta będzie miała charakter pomnikowy i zawierać będzie ważne dla Polski i Śląska treści polityczne, które odzwierciedlałyby kulturę polską przeciwstawioną kulturze niemieckiej, dominującej w dotychczasowej architekturze miasta i regionu.

Kubatura gmachu Województwa i Sejmu Śląskiego w Katowicach wynosi 161474 m³i 6512 m² powierzchni zabudowanej. W budynku znajduje się ponad 600 pomieszczeń i 1300 okien. Łączna długość korytarzy wynosi ponad 6 km. Obwód korytarza na każdym piętrze wynosi ok. 400 m. Jest to jeden z najbardziej monumentalnych gmachów użyteczności publicznej w Polsce.

Budowla swoim monumentalizmem nawiązuje do stylistyki neoklasycystycznej, popularnej w początkach XX w. W momencie powstania była jedynym w kraju obiektem łączącym funkcje siedziby parlamentu i władzy wykonawczej, a jednocześnie największym budynkiem administracyjnym w Polsce. Symboliczna wymowa budynku i jego program ideowy wywarły decydujący wpływ na formę architektoniczną i dekorację budowli. Czteroskrzydłowy budynek wzniesiony został na rzucie prostokąta, zbliżonego do kwadratu z wewnętrznym podwórkiem w formie dziedzińca. Narożniki korpusu głównego ujęte są czteroskrzydłowymi, kwadratowymi w planie ryzalitami z wewnętrznymi studniami. Wszystkie elewacje zakomponowane są w podobny sposób. Od strony elewacji zachodniej do wnętrza prowadzi westybul, którego w części wschodniej znajduje się reprezentacyjna klatka schodowa. Siedmiobiegowe schody ze wspólnym początkiem łączą się przez dwukondygnacyjną klatkę schodową, przebiegającą przez wysokość wszystkich kondygnacji. Wnętrze klatki obiegają z trzech stron tj. południowej, północnej i zachodniej dwukondygnacyjne galerie, wsparte na ośmiobocznych filarach o przestylizowanych w duchu art deco korynckich kapitelach, pokrytych ornamentami w płaskie zaciosy w formie kłosów. Na ścianie naprzeciw wejścia głównego widnieje tablica erekcyjna z rekonstruowanym napisem. Klatkę przykrywa eliptyczna kopuła o czaszy wspartej na żagielkach, z latarnią, z której klucza zwisa oryginalny żyrandol. Podniebie kopuły podzielono na dwanaście części i umieszczono w nich skromną monochromatyczną dekorację malarską, przedstawiającą herby miast śląskich zdobią romboidalne płytki kasetonowe ze złotymi rozetami. Pole tarczowe pod kopułą zdobiły pierwotnie płaskorzeźby autorstwa Jana Raszki przedstawiające alegorie śląskie. Najważniejszym pomieszczeniem w gmachu jest założona na planie półkola Sala Obrad Sejmu Śląskiego, do której wchodzi się z podestu pierwszego piętra klatki schodowej. Kompozycja Sali nawiązuje do układów klasycznych amfiteatrów greckich. Jej ścianę prezydialną zdobił kilim przedstawiający godło Polski – Orła Białego wraz z herbami miast śląskich. Tkanina zaprojektowana została przez malarkę Stefanię Logasównę z Krakowa, a wykonanie jej powierzono renomowanej krakowskiej „Pracowni Stylowych Kilimów Artystycznych” Wandy Grottowej. Historyczny wystrój sali nie przetrwał do czasów obecnych.

W gmachu znajdują się również sale reprezentacyjne, w tym m.in. Sala Marmurowa, wcześniej zwana Recepcyjną. Jej zachodnią ścianę przepruwają trzy ogromne okna w typie porte-fenêtre, które jako jedyne oryginalne elementy wnętrza przetrwały do dzisiaj. Sala posiadała trzy wewnętrzne balkony dla orkiestry, znajdujące się na ścianach wschodniej, południowej i północnej, akcentujące otwory drzwiowe. Niemiecka (hitlerowska) przebudowa, nad którą czuwał nazistowski architekt Albert Speer (1905-1981), pozbawiła salę wszystkich elementów pierwotnego wystroju. Sala otrzymała charakter architektury monumentalnej niemieckiego stylu III Rzeszy. Dzięki wyłożeniu ścian sali imitującymi marmur płytami nadało jej nową nazwę Sali Marmurowej. Od Sali Marmurowej w kierunku wschodnim i zachodnim biegną ciągi pomieszczeń poprzedzone „Salą Błękitną” i „Salą Złotą”.

Gmach Urzędu Wojewódzkiego posiadał rozbudowany program ikonograficzny co spowodowane było chęcią umocnienia znaczenia Katowic w skali kraju, jako siedziby władz regionu a bezpośrednio budynek stać się miał symbolem łączności Śląska z Rzeczpospolitą.

Fundacja Dla Dziedzictwa