Niezależna Gazeta Obywatelska

Nie ma takiego drugiego miejsca w Polsce. Ciągi ceglanych familoków z pomalowanymi na czerwono lub zielono parapetami i obramieniami okien, klimat znany z filmów Kazimierza Kutza – to wszystko jest na wyciągnięcie ręki we wschodniej części Katowic. Nikiszowiec doczekał się należnego mu miejsca pośród dziedzictwa kulturowego i jest dziś ikoną industrializacji, pomnikiem historii.

Osiedle robotnicze Nikiszowiec wybudowane zostało w latach 1908-1915 na terenie Janowa, stanowiącego obecnie dzielnicę Katowic. Zasadnicza część osiedla powstała w pobliżu szybu „Nickisch” (obecnie „Poniatowski”), od którego pochodzi jego nazwa, jako kolejne po sąsiednim Giszowcu osiedle dla pracowników kopalni „Giesche” (obecnie „Wieczorek”). Autorami projektów byli niemieccy architekci Emil i Georg Zillmann z Charlottenburga. Choć oba osiedla powstały niemal w tym samym czasie odróżniają się charakterem zabudowy. Giszowiec powstał w oparciu o koncepcję miasta-ogrodu, natomiast Nikiszowiec miał być osiedlem idealnym posiadającym zwartą, miejską zabudowę z subtelnym detalem architektonicznym różnicującym niemal identyczne budynki.. Dzięki tej wyjątkowej koncepcji mógł pomieścić większą liczbę mieszkańców – na powierzchni 15 ha powstało około 1200 mieszkań dwu- trzy- i czteroizbowych.

Osiedle założono na planie zbliżonym do latawca. Podzielone zostało na trzy części różniące się funkcją: południową o zabudowie mieszkalnej, wschodnią – usługowo-kulturalną oraz północno-zachodnią o funkcji mieszkalnej, usługowej i przemysłowej. Poszczególne partie łączy główna droga przebiegająca przez osiedle, na której zakończeniu znajduję się Plac Wyzwolenia, stanowiący jego centrum i mieszczący najważniejsze obiekty. Osiedle wyposażono w bogate zaplecze socjalno-kulturalne, w skład którego weszły m.in. kościół, szkoły, poczta, gospoda z restauracją, sklepy, posterunek i areszt, barak dla zakaźnie chorych oraz obiekty związane z szybem – łaźnia, cechownia, kotłownia, wieżę ciśnień i siedziba zarządu kopalni.

Budynki tworzą zespoły mieszkalne z dziedzińcami wewnętrznymi, połączone charakterystycznymi przewiązkami, które zostały umieszczone ponad ulicami i wsparte na arkadach mieszczących przejazdy i przejścia. Od budynków mieszkalnych o jednakowej wysokości i dachach o małym kącie nachylenia, odróżniają się obiekty usługowe, którym nadano odmienne kształty. Budowle wzbogacone zostały ryzalitami, wykuszami, podcieniami arkadowymi, balkonami, loggiami oraz elementami ozdobnymi: pilastrami, lizenami, fryzami, gzymsami. Ozdobne kształty i obramienia nadano również otworom drzwiowym i okiennym. Jednorodny charakter całego założenia podkreśla użycie jako materiału czerwonej cegły ceramicznej.

Najważniejszym obiektem jest neobarokowy kościół pw. św. Anny, założony na planie krzyża łacińskiego, z bazylikowym wnętrzem, dwuwieżową fasadą oraz wznoszącą się nad całością kopułą, utworzoną na skrzyżowaniu naw.

Nikiszowiec, podobnie jak wiele śląskich osiedli patronackich, które powstawały w regionach uprzemysłowionych, jest świadectwem ówczesnej idei polegającej na powiązaniu pracowników z miejscem pracy poprzez budowanie w ich pobliżu osiedli mieszkaniowych. W przeciwieństwie jednak do większości osiedli o otwartym układzie urbanistycznym, odróżnia się zamkniętym układem przestrzennym. Uznany jest za osiedle unikatowe na skalę europejską ze względu na wyjątkową koncepcję, jednorodną a zarazem urozmaiconą architekturę, bogaty program funkcjonalny oraz ciągłość tradycji miejsca, zachowane do dziś w niemal niezmienionym stanie. Odgrywa ważną rolę w świadomości społeczeństwa, a także stanowi inspirację dla artystów.

W 1978 r. osiedle zostało w całości wpisane do rejestru zabytków. W 2006 r. włączono je do Szlaku Zabytków Techniki Województwa Śląskiego. W 2010 r. uzyskało prestiżowy status Pomnika Historii.

Fundacja Dla Dziedzictwa