Niezależna Gazeta Obywatelska

Książę Adam Jerzy Czartoryski urodził się 14 stycznia 1770 r. w Warszawie. Był polskim działaczem niepodległościowym, mężem stanu, pisarzem i mecenasem sztuki i kultury. Pełnił funkcje rosyjskiego ministra spraw zagranicznych (1804-1806), senatora-wojewody Królestwa Polskiego (1815), prezesa Rządu Narodowego (1831) i prezesa Senatu. Był mężem ks. Anny Zofii Sapiehy (1799-1864) h. Lis – córki Aleksandra Antoniego Sapiehy, adiutanta cesarza Napoleona I, ojcem Władysława – fundatora Muzeum Czartoryskich w Krakowie i księcia Witolda Czartoryskiego (1824-1865) oraz Izabeli Elżbiety Czartoryskiej – żony Jana Kantego Działyńskiego.

Książę urodził się w związku małżeńskim księcia gen. Adama Kazimierza Czartoryskiego (1734-1823) i Izabeli z Flemmingów, chociaż jego prawdziwym ojcem był Nikołaj Repnin, poseł rosyjski w Warszawie i kochanek Izabeli Czartoryskiej. Otrzymał staranne wykształcenie domowe (jego nauczycielem był Gotfryd Ernest Groddeck), które dopełnił podróżami zagranicznymi. W 1788 r. powrócił do kraju, jednak już w 1789 r. wyjechał do Anglii i Szkocj, gdzie podjął studia w Edynburgu. Do Polski powrócił w 1791 r. Członek Zgromadzenia Przyjaciół Konstytucji Rządowej. Był podpułkownikiem w 4. Pułku Koronnym Przedniej Straży w 1792 r., rotmistrzem chorągwi 7. Brygady Kawalerii Narodowej. Jako ochotnik wstąpił w 1792 r. do armii litewskiej i brał udział w wojnie polsko-rosyjskiej. Zdobył Krzyż Kawalerski Orderu Virtuti Militari za udział w bitwie pod Grannem. Wraz z resztą armii litewskiej oskarżał władze i króla Stanisława Augusta Poniatowskiego o zdradę. W Rosji został kamerjunkrem Pułku Gwardii Konnej. Awansowany później do stopnia brygadiera był adiutantem wielkiego księcia Aleksandra I. Nawiązał romans z żoną Aleksandra wielką księżną Elżbietą Aleksiejewną. Po urodzeniu ich córki, książę Adam został mianowany posłem rosyjskim w Królestwie Sardynii. W 1801 r. powrócił do Rosji. W 1802 r. przeprowadzono reformę władz imperium według zaleceń księcia Adama. Utworzono 8 ministerstw i komitet ministrów pod przewodnictwem cesarza. Czartoryski został zastępcą Aleksandra Woroncowa, mianowany członkiem rady do spraw szkolnych W Ministerstwie Oświaty i członkiem komitetu urządzania Żydów. Po utworzeniu okręgu naukowego wileńskiego, w 1803 objął jako kurator władzę szkolną w 8 guberniach zachodnich Rosji. Na tym stanowisku był m.in. zwierzchnikiem odnowionego Uniwersytetu Wileńskiego. Został przyjacielem i doradcą cesarza Aleksandra I. Mianowany przez niego w 1803 r. kuratorem wileńskiego okręgu naukowego przyczynił się do rozwoju oświaty na wschodnich ziemiach zabranych dawnej Rzeczypospolitej, rozbudował sieć szkół parafialnych z językiem polskim. Położył duże zasługi w rozkwicie Uniwersytetu Wileńskiego. W 1824 r. po procesie filomatów i filaretów podał się do dymisji.

W latach 1804-1806 pełnił funkcję ministra spraw zagranicznych w rządzie Rosji. Był zwolennikiem rozwoju zjednoczonej Polski pod berłem rosyjskim (tzw. plan puławski). Był członkiem rosyjskiego Senatu i Rady Państwa. Orientacji prorosyjskiej pozostał wierny także w okresie Księstwa Warszawskiego. Po ataku francuskim na Rosję w 1812 r. podał się do dymisji ze stanowisk państwowych i wyjechał za granicę. Był brany pod uwagę w trakcie rozpatrywania kwestii polskiej – proponowano uczynienie go wicekrólem odbudowanego państwa polskiego. Po klęsce Napoleona w Rosji, ministrowie Księstwa Warszawskiego zwrócili się do Czartoryskiego z propozycją przyłączenia księstwa do Rosji, z zachowaniem konstytucji 3 Maja lub odmienionej konstytucji księstwa. W 1814 r. w Chaumont Czartoryski przedstawił Aleksandrowi program połączenia 8 guberni litewsko-ruskich z Księstwem Warszawskim. W czasie kongresu wiedeńskiego jako doradca Aleksandra I współdziałał w utworzeniu konstytucyjnego Królestwa Polskiego. 23 listopada 1814 r. został przyjęty do loży masońskiej Świątynia Izis. Od lipca 1814 r. stał na czele Komitetu Cywilnego Reformy i uczestniczył w przygotowaniu ustawy konstytucyjnej. 15 czerwca 1815 r. został wiceprezesem Rządu Tymczasowego. 1 grudnia 1815 r. mianowano go senatorem-wojewodą Królestwa Kongresowego. Następnie za sprawą wielkiego księcia Konstantego i carskiego komisarza Nikołaja Nowosilcowa został odsunięty od funkcji politycznych w rządzie i skupił się na sprawach oświatowych. Po śmierci Aleksandra I przeszedł do opozycji konserwatywnej. 25 września 1817 r. ożenił się z księżniczką Anną Zofią z domu Sapiehą

Po wybuchu powstania listopadowego w nocy z 29 na 30 listopada książę Czartoryski wszedł w skład Rady Administracyjnej a 3 grudnia został prezesem Rządu Tymczasowego, a następnie Rządu Narodowego do 15 sierpnia 1831 r. W początkowym okresie liczył na ugodę z carem Mikołajem I, później zaś na interwencję dyplomatyczną państw zachodnich. Po upadku powstania udał się na emigrację. Za udział w powstaniu cesarz Mikołaj I Romanow skazał go na karę śmierci przez ścięcie toporem. 25 lutego 1832 r. w czasie swojego pobytu w Wielkiej Brytanii powołał Literary Association of the Friends of Poland, stowarzyszenie mobilizujące brytyjską opinię publiczną wokół sprawy polskiej. W 1833 r. osiadł w Paryżu, kupując w 1843 r. Hôtel Lambert. Stanął na czele stronnictwa konserwatywnego Hôtel Lambert. Popierał antyrosyjską politykę państw europejskich, a także ruchy rewolucyjne i narodowe, upatrując w nich możliwość odbudowy Polski. W 1839 r. wiązał nadzieje dla sprawy polskiej z wybuchem konfliktu międzynarodowego o Belgię. Umieszczał oficerów i żołnierzy Polaków w armiach hiszpańskiej i portugalskiej, by przygotowywać kadry przyszłego wojska polskiego. Pragnął związać sprawę polską z antyrosyjskim powstaniem górali Szamila. W 1839 r. upadł projekt ogłoszenia księcia Adama królem Polski na emigracji. W 1840 r. Czartoryski podjął się przeprowadzenia programu odnowienia świata słowiańskiego w oparciu o imperium osmańskie. W 1841 r. powstała wschodnia agencja główna, kierowana przez Michała Czajkowskiego, a w 1843 r. agencja zachodnia Ludwika Orpiszewskiego. W czasie Wiosny Ludów przebywał w Berlinie, gdzie całkowicie rozczarował się do koncepcji wspólnego polsko-francusko-pruskiego wystąpienia przeciw Rosji. W okresie wojny krymskiej 1853-1856 patronował polskim formacjom wojskowym w Turcji. Po pokoju paryskim w 1856 r. wycofał się z czynnego życia politycznego.

Książę Czartoryski był również pisarzem i mecenasem literatury i sztuki. Był jednym ze współtwórców założonego w 1832 r. Towarzystwa Literackiego a od 1853 r. jego dożywotnim prezesem. Współtworzył także Stowarzyszenie Pomocy Naukowej oraz Bibliotekę Polską w Paryżu. Pisał dzieła z zakresu polityki, ale również wiersze i poematy często związane tematycznie z Puławami. Do bardziej znanych należą: Bard Polski (1840), Powązki (1918) oraz pamiętnik: Memoires (t. 1-2, 1887) tłumaczenie polskie Pamiętniki ks. Adama Jerzego Czartoryskiego… (Kraków, 1904-1905). Znane są także jego rozprawy o Kniaźninie, Niemcewiczu i Kancie. Przekładał również dzieła Horacego, Sofoklesa i Pindara. Został także wprowadzony na karty literatury polskiej przez Słowackiego w Kordianie oraz Wyspiańskiego w Lelewelu.

Książe Adam Jerzy Czartoryski zmarł 15 lipca 1861 r. w Montfermeil pod Paryżem. Został pochowany na polskim cmentarzu w Montmorency. W sierpniu 1865 r. trumny ze szczątkami księcia oraz jego żony (zmarłej w 1864 r. ) przewieziono do Sieniawy na Podkarpaciu, gdzie zostały złożone w rodowej krypcie.

Za: wikipedia.org