Niezależna Gazeta Obywatelska

Mozaistyczne miejsca wiecznego spoczynku są dziedzictwem wielokulturowości Śląska. Zgodnie z zaleceniami Miszny Żydzi zakładali swoje cmentarze w odległości 25 m od domostwa najbardziej wysuniętego na skraj osady. Były one dla wyznawców religii mojżeszowej miejscami świętymi określanymi jako „dom życia”, „dom wieczności” i „dom mogił”. W granicach administracyjnych Białej koło Prudnika do dziś zachował się niezwykle cenny cmentarz żydowski. Jest to największa i najstarsza nekropolia żydowska w województwie opolskim. Niestety, wymaga podjęcia prac porządkujących i pielęgnacyjnych.

Kirkut na wzgórzu zwanym Kopcem (niem. Schwedenschanze), powstał nie później niż w 1621 r. Z tego też roku pochodzi najstarsza zachowana macewa. Nekropolia zajmuje powierzchnię ok. 0,54 ha i ma kształt nieregularnego czworoboku o maksymalnej długości 188 m. Umiejscowiona jest na zachodnim stoku wzgórza, stromo opadającym ku łące nad rzeką Białą. Aby dotrzeć tam, należy tuż przy wyjeździe z miasta (za parkiem) w kierunku zachodnim (na Prudnik), skręcić w prawo (na poboczu umieszczona jest tablica informacyjna).

Teren cmentarza był kilkukrotnie powiększany poprzez dokupowanie kolejnych parcel ziemi. Do 1914 r. kirkut był własnością gminy w Białej. W tymże roku wraz z pozostałymi obiektami bialskiej gminy został przekazany pod opiekę kahału w Prudniku, a 23 lutego 1943 r. pieczę nad nim przejęło Zrzeszenie Żydów w Niemczech.

Z liczby około trzech tysięcy pochówków ocalało niespełna dziewięćset nagrobków. Najstarsza zachowana stela pochodzi z grobu Estery, córki Symchy, zmarłej w roku 5382, tj. 1621/1622. Jest ona wykonana z piaskowca i została odnaleziona przez Jana Woronczaka w korycie rzeki Białej. Inskrypcja na nagrobku głosi: „Tu pochowana skromna i pobożna niewiasta dzielna, pani Estera, córka naszego nauczyciela pana Symchy (sprawiedliwego błogosławionej pamięci), roku 382 (według małego rachunku)”. Ostatni pogrzeb na cmentarzu żydowskim w Białej miał miejsce w 1938 r.

Od połowy XVII w. aż do pierwszych lat po drugiej wojnie światowej cmentarz był otoczony drewnianym płotem opartym na murowanych słupkach. Do dziś zachowało się kilka słupków. Istnieją ponadto fundamenty domu przedpogrzebowego, trochę gruzu po wybudowanym w 1826 r. domu grabarza oraz mocno zniszczona brama główna. W 2002 r. cmentarz został uporządkowany przez młodzież, działającą w ramach programu „Antyschematy”.

Początek obecności ludności żydowskiej w miejscowości Biała koło Prudnika datowana jest na koniec XIV w., choć pierwsza wzmianka o niej pochodzi dopiero z 1543 r. W okresie tym w mieście mieszkało dziewięć rodzin żydowskich. Z czasem ich liczba stopniowo rosła; wpierw nastąpił napływ osadników wyznania mozaistycznego z terenu Śląska, a w późniejszym okresie (połowa XVII w.), z terenu Polski przybyli Żydzi uciekający przed wojskami szwedzkimi. Wzrost liczby osadników żydowskich w Białej tłumaczy fakt, iż obok Głogowa była to jedyna miejscowość na Śląsku, w której Żydzi byli tolerowani i mogli tam mieszkać. Stosowny dekret cesarski dla Żydów z Białej został wydany 13 kwietnia 1601 r. Z początku Żydzi osiedlali się na przedmieściach Białej od strony Nysy. Dopiero w następnych latach część z nich przeprowadziła się do zakupionych w śródmieściu domów. Trudnili się drobnym handlem w mieście i na jarmarkach oraz handlem obwoźnym. Pierwsza gmina żydowska w Białej mogła powstać już około 1562 r., lecz dokumenty potwierdzają dopiero datę 1600 r. Drewniana synagoga została wybudowana najprawdopodobniej dopiero pod koniec XVII w. W 1724 r. w Białej mieszkiwało już sześciuset Żydów (stanowili oni ok. 30% mieszkańców miasta). Ich liczba systematycznie rosła i wyniosła 1000 osób w 1742 r., 1061 w 1782 r. (Białą zamieszkiwało w tymże roku dziewięciuset sześćdziesięciu jeden chrześcijan), a w 1812 r. – 1906 osób. W mieście działała szkoła żydowska oraz Bractwo Pogrzebowe. Żydzi z Białej zajmowali się handlem. Wzrost liczby bialskich Żydów wymusił na tamtejszej gminie mozaistycznej podjęcie planu budowy nowego domu modlitwy. Strawienie przez wielki pożar drewnianej synagogi w dniu 22 kwietnia 1769 r. tylko przyspieszyło realizację tego projektu. Nowa murowana synagoga została otwarta w 1774 r. Wybudowano ją w stylu barokowym, miała ściany w kolorze niebieskim ze złotymi motywami, a w swych wnętrzach mieściła specjalną komnatę, w której przez wiele lat zgromadzono wielki skarb – naczynia kultowe z metali szlachetnych i nieszlachetnych. W świątyni było ok. 300 miejsc siedzących na parterze oraz 100 na balkonie.

Od 1812 r. liczba Żydów w Białej systematycznie malała – w połowie XIX w. spadła do 500 osób, w 1910 r. – 20, a w 1926 r. – 9. Mimo tego Biała zawsze była postrzegana jako punkt oparcia Żydów, dlatego Żydzi nazwali to miasto „Makom Cadik”, czyli „miasto sprawiedliwych”. Rozkazem rządowym z dnia 15 sierpnia 1914 r. gmina żydowska w Białej została rozwiązana. Wszystkie kosztowności z synagogi zostały przekazane do Prudnika, a pozostali w Białej Żydzi przeszli pod opiekę prudnickiej gminy.

 Autor: Fundacja „Dla Dziedzictwa”