Niezależna Gazeta Obywatelska

Opolszczyzna, region pogranicza, ma bogate i burzliwe dzieje, których spuścizną jest różnorodne, wielokulturowe dziedzictwo materialne i niematerialne. Na jego bogactwo i różnorodność duży wpływ miało etniczne i wyznaniowe zróżnicowanie ludności, które ukształtowało specyficzny, odrębny charakter regionu. Ziemie obecnego Śląska Opolskiego w przeszłości były pod panowaniem Piastów, królów czeskich, austriackich Habsburgów, następnie Prusaków i Niemców. Od zakończenia II wojny światowej Śląsk Opolski znowu należy do Polski, początkowo wchodząc w skład województwa śląsko–dąbrowskiego, a od 1950 r. do województwa opolskiego.

Region charakteryzuje się bogatym dziedzictwem kulturowym, które obecnie jest coraz bardziej doceniane. Widać to m.in. po liczbie wpisów na prestiżową listę pomników historii, na której obecnie znajdują się dwa obiekty, a następne czekają w kolejce.

Pomnik historii to jedna z czterech form ochrony zabytków wymienionych w ustawie o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami z 2003 r. Terminem tym określa się zabytek nieruchomy o szczególnym znaczeniu dla kultury naszego kraju. Rangę tytułu pomnika historii podkreśla fakt, że jest on ustanawiany przez Prezydenta Rzeczpospolitej Polskiej specjalnym rozporządzeniem na wniosek Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego. W treści prezydenckiego rozporządzenia wyszczególnia się cechy danego zabytku świadczące o jego najwyższej wartości, określa się precyzyjnie jego granice i zamieszcza schematyczną mapkę obiektu. Do tego prestiżowego tytułu można zgłaszać zabytek nieruchomy o znaczeniu ponadregionalnym, o dużych wartościach historycznych, naukowych i artystycznych, mający znaczenie dla polskiego dziedzictwa kulturalnego, utrwalony w świadomości społecznej i stanowiący źródło inspiracji dla kolejnych pokoleń. Ponadto, pomnik historii otwiera drogę do wpisu na listę światowego dziedzictwa UNESCO.

Taką nobilitację uzyskały w woj. opolskim już dwa, niezwykle cenne obiekty zabytkowe: Góra Świętej Anny – komponowany krajobraz kulturowo-przyrodniczy, zespół kościoła farnego pw. św. Jakuba Starszego Apostoła i św. Agnieszki Dziewicy i Męczennicy w Nysie. Natomiast układ staromiejski w Paczkowie, który uzyskał pozytywną opinię Rady Ochrony, organu doradczego Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego, oczekuje na podpis Prezydenta RP.

Jako pierwsza na listę pomników historii trafiła Góra Świętej Anny – komponowany krajobraz kulturowo-przyrodniczy. Obiekt ten został uznany został za pomnik historii rozporządzeniem Prezydenta RP z 14 kwietnia 2004 r. Do pobrania: rozporządzenie.pdf

Góra św. Anny (406 m n.p.m.) jest najwyższym wzniesieniem Masywu Chełmskiego na Wyżynie Śląskiej, w powiecie strzeleckim. Pierwotnie znana jako Chełm lub Wysoka Góra była miejscem kultu pogańskiego, a od XV w. stała się ośrodkiem wiary chrześcijańskiej. Kościół na szczycie góry powstał prawdopodobnie w latach 1480-1485, przebudowywany w stylu barokowym, w 1868 – dodano wieżę. W ołtarzu głównym umieszczono cudowną figurę św. Anny Samotrzeć z XV w. Pierwotny drewniany klasztor wzniesiony został tuż po przybyciu zakonu franciszkanów w 1655 r. Obecny powstał w latach 1733-1749, a rozbudowano go w 1905 r. Obok klasztoru znajduje się otoczony krużgankami (1768 r.) dziedziniec odpustowy, tzw. Rajski Plac, do którego prowadzą monumentalne schody. Po południowych i południowo – wschodnich stokach góry biegną Droga Męki Pańskiej i Dróżki Matki Boskiej – malownicza kalwaria z kaplicami zbudowanymi w latach 1700-1709 i 1760-1764 według projektu Domenico Signo. Była to fundacja bogatego i znakomitego rodu Gaszynów. W maju i czerwcu 1921 r. w okolicy Góry Świętej Anny stoczono najcięższe walki III Powstania Śląskiego. Upamiętnia je wzniesiony w 1955 r. Pomnik Czynu Powstańczego autorstwa Xawerego Dunikowskiego oraz Muzeum Czynu Powstańczego, położone u podnóża góry w „Domu Polskim”.  W latach 1934-1938 w nieczynnym kamieniołomie bazaltu wykonano amfiteatr.

Ponadto rejon Góry Świętej Anny (5775 ha) od 1988 r. podlega ochronie jako park krajobrazowy. Na jego terenie znajduje się kilka rezerwatów przyrody z endemicznymi gatunkami roślin oraz rezerwat geologiczny. Wyjątkowość całego zespołu polega na świetnym połączeniu walorów przyrodniczych z elementami kulturowymi, tworzącymi całość niezwykle ważną dla Śląska Opolskiego ze względów historycznych i religijnych. Góra, będąca od wieków miejscem kultu, jest ciągle żywym świadectwem przenikania się kultur i religii oraz miejscem przełomowych wydarzeń historycznych.

Drugim w kolejności pomnikiem historii jest zespół kościoła farnego pw. św. Jakuba Starszego Apostoła i św. Agnieszki Dziewicy i Męczennicy w Nysie. Obiekt ten został uznany za pomnik historii rozporządzeniem Prezydenta RP z dnia 28 lutego 2011 r. Nysa, będąc stolicą biskupiego Księstwa Nyskiego, należała do najważniejszych ośrodków kulturalnych i politycznych Śląska. Przez wieki, kościół farny w Nysie znajdował się pod szczególną pieczą biskupów wrocławskich – suwerenów księstwa oraz miejscowych zamożnych rodów mieszczańskich. Nyski gotycki kościół (od 2009 r. bazylika mniejsza) powstał w 2 etapach: przed 1392 r. (prezbiterium) i w latach 1424-1430. Budowano go na wzór katedry gnieźnieńskiej. Wnętrze i wystrój świątyni zmieniono w okresie baroku. Był kilkakrotnie niszczony w czasie zawieruch wojennych. Odbudowano go w latach 1889-1895 w stylu neogotyckim. Kolejny raz świątynia została zniszczona w marcu 1945 r. Odbudowano ją w latach 1957-1961 według projektu architekta Feliksa Kanclerza. Jest najcenniejszym zabytkiem w Nysie i jednym z ważniejszych w woj. opolskim. Wpis na listę pomników historii to zasłużona nobilitacja dla tego obiektu. Mistrzowskie rozwiązania architektoniczno-konstrukcyjne i wyjątkowe walory artystyczne pozwalają zaliczyć farę nyską do czołowych przykładów późnośredniowiecznych halowych świątyń śląskich, jest to jednocześnie jeden z najwybitniejszych późnogotyckich kościołów halowych Europy Środkowej. Wyjątkowa ranga obiektu przejawia się także w ocalałym wyposażeniu. Kościół jest skarbnicą rzeźby sepulkralnej (nagrobnej) mieszczącą nagrobki i epitafia wyższego duchowieństwa, biskupów wrocławskich oraz elit mieszczańskich.

Trzecim pomnikiem historii naszego regionu będzie układ staromiejski w Paczkowie, który uzyskał pozytywną opinię Rady Ochrony, organu doradczego Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego i czeka na podpis Prezydenta RP.

Paczków to urokliwe miasteczko położone nad Nysą Kłodzką i jej prawym dopływem Białą Wodą, przy drodze z Nysy do Wrocławia i Kłodzka. Zostało lokowane na prawie flamandzkim 8 marca 1254 r. na polecenie biskupa Tomasza I.

Około połowy XIV w. z inicjatywy biskupa Przecława z Pogorzeli miasto otoczono podwójnymi, kamiennymi murami obronnymi. Pierwszy, wewnętrzny mur, zbudowany był z kamienia polnego i miał 30 okrągłych, łupinowych baszt. W odległości 7-8 metrów dalej wzniesiono mur zewnętrzny, przy budowie którego, oprócz kamienia, zastosowano także cegłę. W murach były 3 bramy: Dolna (Wrocławska), Górna (Kłodzka) i Łaziebna (Ziębicka). Czwartą bramę miasta (Nyską) założono dopiero w czasach renesansu. Dodatkowo, obok kościoła parafialnego, przekuto tzw. Furtę Zmarłych, prowadzącą do położonego w pobliżu cmentarza. W tym samym czasie rozpoczęto budowę kościoła, który, jak głosi tradycja, zbudowano w miejscu rozebranej drewnianej świątyni. Prace rozpoczęto w 1350 r. (trwały ok. 30 lat), a promotorem budowy był również biskup Przecław z Pogorzeli, którego herb rodzinny Grzymała widnieje nad wejściem głównym do świątyni. Kościół, powiększony przed 1447 r. o kaplicę NMP od południa, przysklepiony został wg projektu Martina Wernera i Thomasa Baumgartena w latach 1472-1491. Później był jeszcze kilkakrotnie przebudowywany i restaurowany.

Losy Paczkowa i jego mieszkańców na przestrzeni wieków toczyły się różnie. Ze względu na swoje położenie i związki z biskupstwem wrocławskim, miasto na przestrzeni wieków przechodziło pod panowanie czeskie, austriackie i pruskie. Dzięki zachowanemu dziedzictwu kulturowemu uzyskało miano polskiego Carcassonne. Teraz, dzięki zaangażowaniu kilku środowisk oraz władz miasta zostało docenione i uznane za istotne dla dziedzictwa kulturowego Polski.

Kryteria i procedury uznania zabytku za Pomnik Historii dostępne są na witrynie internetowej Narodowego Instytutu Dziedzictwa www.nid.pl. Na prestiżowej liście zabytków uznanych przez Prezydenta RP za pomnik historii znajdują się obecnie 43 obiekty. Lista ta ma być rozszerzona do ok. 100 obiektów o wyjątkowym znaczeniu dla naszego kraju. Jest więc szansa dla jeszcze kilku innych zabytków z Opolszczyzny. W kolejce czekają m.in. kościół w Małujowicach koło Brzegu, zespół pocysterski w Jemielnicy, cmentarz jeniecki w Łambinowicach oraz układ staromiejski w Byczynie.

 Autor: Fundacja „Dla Dziedzictwa”