Niezależna Gazeta Obywatelska

W nawałnicy, która 5 września br. przeszła przez powiat brzeski ucierpiał m.in. zabytkowy kościół filialny pw. św. Antoniego w Strzelnikach – jeden z najcenniejszych kościołów na szlaku Polichromii Brzeskich. Wichura zerwała dach nad kruchtą i nad nawą – w sumie 2/3 powierzchni dachu. Jak się dowiedzieliśmy, przedstawiciel Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków zaproponował zrobienie dachu z miedzi (?). Konkretna wycena naprawy dachu ma być znana w przyszłym tygodniu, protokół z wizji lokalnej również. Co najgorsze, deszcz zalał cenne polichromie w kruchcie. Zniszczony został także zabytkowy krzyż bożogrobców. W czasie nawałnicy część mieszkańców wsi, pozostawiwszy własny dobytek, pośpieszyła ratować zabytkowy kościół. Dlaczego? To proste. Kościół dla tych ludzi to nie tylko świątynia, w której się modlą i obcują z Bogiem. Ten kościół to dla nich najcenniejszy zabytek, powód do dumy. Dziś opowiemy jego historię.

Kościół filialny pw. św. Antoniego w Strzelnikach (gmina Lewin Brzeski) wzniesiono w 2 połowie XIII w. We wnętrzu, na wszystkich ścianach zachowała się unikalna polichromia odkryta przypadkowo w 1958 r. Malowidła pochodzą z różnych okresów – najstarsze z XIV w. zdobią ścianę wschodnią prezbiterium. Na ścianie północnej i południowej prezbiterium swoje dzieło namalowane w 1 połowie XV w. pozostawił Mistrz Brzeskich Pokłonów Trzech Króli. Pozostałe ściany w XVI w. wypełnili jego naśladowcy.

Wczesnogotycki kościół w Strzelnikach usytuowany jest w środkowej części wsi, na niewielkim wzniesieniu, po północnej stronie biegnącej przez wieś drogi. Otoczony jest gotyckim, ceglanym, oszkarpowanym murem. Jego bryła i plan nawiązują do prostych schematów kultury romańskiej: zbliżonego do kwadratu i zamkniętego prosto prezbiterium oraz prostokątnej nawy. Bryła zmieniła swój kształt w 1688 r., kiedy nadbudowano czworoboczną wieżę. Od 1376 r. kościół należał do nowopowstałej kolegiaty św. Jadwigi w Brzegu. W latach 1534 – 1945 był ewangelicki. W 1618 r. obiekt remontowano z inicjatywy Marcina Bittnera, proboszcza kościoła pw. św. Jadwigi w Brzegu, o czym informuje inskrypcja w północnej ścianie prezbiterium przechowywana obecnie w Muzeum Piastów Śląskich w Brzegu. W 1658 r. lub 1680 r. podwyższono mury nawy i obniżono poziom kalenicy. W 1688 r. dobudowano czworoboczną wieżę staraniem Franciszka Geberta i proboszcza Daniela Krynisa. Na przełomie XVIII/XIX w. przekształcono kruchty. W 1654 r. wprowadzono drewniane empory wsparte na czterech profilowanych słupach w kształcie balaska. W 1710 r. pomiędzy emporami wybudowano drewniany chór muzyczny wsparty na dwóch kolumnach jońskich. W 1844 r. przełożono dach wieży, a podczas remontu w 1853 r. powiększono okna.

Dzieje fundacji kościoła w Strzelnikach są enigmatyczne. Zdaniem językoznawcy H. Borka nazwa miejscowości (niem. Jägerndorf) wskazuje na jej germańską genezę, co pozwala sądzić, iż jej powstanie mogło być owocem działalności kolonizacyjnej właścicieli ziemi lub też sprowadzonych przez Panów z Pogorzeli do pobliskiego Łosiowa joannitów. Za tą drugą możliwością przemawia to, że w kościele na zworniku sklepienia znajduje się emblemat krzyża maltańskiego, jakim pieczętowali się joannici.

Kościół w Strzelnikach wzmiankowano w źródłach po raz pierwszy pod koniec XIII w. Kolejny raz wymieniony był w dokumencie z 14 stycznia 1376 r. Budowlę prawdopodobnie wzniesiono jednak znacznie wcześniej. W nauce nie ma ustalonej dokładnie chronologii powstania kościoła, a zdania badaczy są podzielone. H. Lutsch uważa, że budowla powstała w ostatniej ćwierci XIII w. M. Kornecki datuje budowę kościoła tuż po 1300 r. Innego zdania jest T. Kozaczewski, według którego świątynia mogła powstać w 3 ćw. XIII w. – wskazują na to, według niego, istniejący detal oraz technika budowy. Bryła oraz plan kościoła wyraźnie nawiązują do prostych schematów odziedziczonych po kulturze romańskiej: zbliżonego do kwadratu i zamkniętego ścianą prostą prezbiterium oraz prostokątnej nawy. Prezbiterium nakryte jest sklepieniem krzyżowo-żebrowym ze zwornikiem. Żebra spływają na wsporniki w kształcie podciętych, okrągłych służek z głowicami talerzowymi. Na wsporniku w narożniku północno-wschodnim zachowała się kamienna maska. Pierwotna świątynia w Strzelnikach nie posiadała wieży, a obecną zbudowano w 1688 r.

Wnętrze kościoła pokrywa średniowieczna polichromia, której najstarsza część, pochodzi z poł. XIV w. (na wschodniej ścianie prezbiterium ze scenami: Chrystus nauczający w świątyni oraz Arma Christi). Warstwa późniejsza pochodzi z ok. poł. XV w. i przedstawia m.in. sceny: Chrystus ukazujący rany, Chusta św. Weroniki oraz Męczeństwo św. Wawrzyńca, Pokłon Trzech Króli, scena Zwiastowania, po bokach której św. Wawrzyniec i Matka Boska. Wśród przedstawień biblijnych jest również świecki fundator, który klęczy wespół z duchownym w przedstawieniu Mater Misericordiae. Malowidła odkryto w 1958 r. i w 1966 r. poddano konserwacji. Kościół niemal pozbawiony jest zabytkowego wyposażenia.

Kościół w Strzelnikach jest jednym ze starszych i najcenniejszych kościołów na szlaku Polichromii Brzeskich. Polichromie zdobiące kościoły w Brzegu, Małujowicach, Strzelnikach, Krzyżowicach i Pogorzeli to jedne z najcenniejszych dzieł sztuki śląskiej. Po przejęciu kościołów przez protestantów (1 połowa XVI w.) polichromie zabielono, a odkryto je dopiero w ubiegłym wieku podczas kolejnych remontów świątyń. Warto dodać, że w okolicach Brzegu znajduje się największe skupisko 20 unikalnych średniowiecznych polichromii w Polsce. Jak dotąd, udało się zidentyfikować w województwie opolskim 38 takich dzieł, niezmiernie istotnych dla dziejów malarstwa gotyckiego na Śląsku.

Autor: Fundacja „Dla Dziedzictwa”