Niezależna Gazeta Obywatelska

Insurekcja, czyli polskie powstanie narodowe przeciw Rosji i Prusom po II rozbiorze Polski, rozpoczęła się 12 marca 1794 r. gdy generał Antoni Madaliński odmówił poddania się redukcji I Wielkopolskie Brygady Kawalerii Narodowej i na jej czele wyruszył z Ostrołęki w kierunku Krakowa. Zakończyła się 16 listopada 1794 r. gdy ostatnie oddziały powstańcze skapitulowały przed Rosjanami w Radoszycach. Jednak walki wciąż trwały do połowy grudnia w Wielkopolsce i na Kujawach. Za oficjalną datę rozpoczęcia insurekcji uznaje się 24 marca 1794 r., kiedy to około godziny 10.00 na rynku krakowskim pojawił się Tadeusz Kościuszko, złożył przysięgę i odczytał akt powstania.

Akt powstania nadawał Kościuszce tytuł Najwyższego Naczelnika Siły Zbrojnej Narodowej i składał w jego ręce całkowitą władzę. Poważnym problemem stało się rozbudowanie szczupłych dotychczas wojsk powstańczych. Kościuszko wydał uniwersał, zgodnie z którym z każdych 5 domów (dymów) miał się stawić rekrut pieszy ubrany, oporządzony, wyposażony w karabin, pikę lub siekierę oraz jeden rekrut konny na 50 dymów. Oprócz poboru zaciągali się także ochotnicy, którzy byli kierowani do artylerii, wojsk inżynieryjnych i formacji strzelców pieszych. Kościuszko wprowadził służbę w milicji mężczyzn w wieku 18 – 28 lat nie mieszczących się w wojsku regularnym. Z milicji tworzone były w miastach bataliony, współdziałające z wojskiem regularnym a niekiedy regimenty piesze. Pobór do wojska przebiegał jednak z oporami i na terenie województwa krakowskiego nie udało się osiągnąć spodziewanej liczby 10 tysięcy żołnierzy. Były również ogromne trudności z uzbrojeniem, dlatego też rozpoczęto formowanie oddziałów kosynierów, uzbrojonych w piki i osadzone na sztorc kosy. Największą bitwę stoczono 4 kwietnia 1794 r. pod Racławicami. Oddziały Kościuszki pokonały wojska rosyjskie, ale nadejście oddziałów wroga nie pozwoliło powstańcom przebić się dalej w kierunku Warszawy. Zwycięstwo pod Racławicami miał ogromne znaczenie – było pierwszym zwycięstwem powstania, a duży rozgłos nadany tej wiktorii miał poważne następstwa polityczne i moralne, prowadzące do rozszerzenia się powstania na inne regiony kraju, a przede wszystkim do wybuchu insurekcji w Warszawie i nabrania przez Polaków wiary w możliwość pomyślnego rozstrzygnięcia powstania. 7 maja 1794 w miejscowości Połaniec, Kościuszko wydał uniwersał urządzający powinności gruntowe włościan i zapewniający dla nich skuteczną opiekę rządową, bezpieczeństwo własności i sprawiedliwość w komisjach porządkowych. Akt ten, zwany uniwersałem połanieckim, stanowił uwieńczenie wielu rozporządzeń i proklamacji wydanych przez Kościuszkę w sprawie chłopskiej od chwili rozpoczęcia powstania. 6 czerwca odbyła się bitwa pod Szczekocinami. Przeciwko Kościuszce stanęły zjednoczone siły rosyjsko-pruskie. Po zaciętych walkach Polacy przegrali z przeważającymi siłami, a Kościuszko został lekko ranny. Od 13 lipca do 6 września trwało oblężenie Warszawy, 19 września Tadeusz Kościuszko walczył w Siedlcach. 9-10 października odbyła się koncentracja oddziałów powstańczych na Podzamczu, której finałem była bitwa pod Maciejowicami stoczona 10 października, po przegraniu której Kościuszko dostał się do niewoli, a następnie został uwięziony w twierdzy w Petersburgu. 4 listopada wojska Suworowa i Fersena ruszyły na Warszawę i po zdobyciu szturmem Pragi dokonali rzezi ludności.5 listopada wojska broniące Warszawy skapitulowały. 16 listopada pod Radoszycami doszło do ostatecznego rozwiązania oddziałów powstańczych. Powstanie upadło. Żołnierzy ukarano zesłaniem na Syberię lub wcieleniem do wojska rosyjskiego, niektórzy udali się na emigrację. Cywilnych przywódców powstania osadzono w więzieniach. Powstanie kościuszkowskie było odpowiedzą Polaków na bezprawie drugiego rozbioru. W 1795 r. Rosja, Prusy i Austria dokonały III rozbioru Polski.

Oprac. TK