Niezależna Gazeta Obywatelska

Świadomość konieczności przyłączenia ziem Polski piastowskiej nie wracała wybiórczo ani w Wielkopolsce, ani na Pomorzu, ani na Śląsku. Wracała jeszcze w okresie jagiellońskim i to w umysłach ludzi pochodzących z terenu całej Polski, źródła podają, że przy kancelariach królewskich.

Jeżeli Jan Długosz, Marcin Kromer, Stanisław Łubieński, Andrzej Stanisław Załuski, Adam Naruszewicz upominając się o kresy zachodnie, myśleli o poszerzeniu wielkości terytorium Rzeczypospolitej i włączeniu do niej ziem zamieszkałych przez Polaków, to możemy mówić o myśleniu kategoriami państwa. Myśleli oni zresztą podobnie, jak ich poprzednicy: Maciej Miechowita, Marcin Bielski, Światosław Orzelski i wielu innych. Nawet wśród zapatrzonej na Wschód magnaterii znaleźć można było nurt przypominający o utraconych ziemiach na Zachodzie. Ale to wszystko nie miało jeszcze nic wspólnego z myśleniem w kategoriach piastowskich. Zwrot w kierunku zachodnim zapoczątkowało dopiero zespolenie dwóch czynników: utraty państwowości z hasłami oświeceniowymi,.

Zygmunt Wojciechowski (1900-1955) uzupełnia tę myśl i dodaje: nowe prądy oświeceniowe dochodzące z Francji i Belgii obudziły świadomość narodową w Niemczech pragnących obleczenia zasady narodowej w szatę państwową. W ten sposób stawały obok siebie dwie kwestie narodowe: polska i niemiecka. […] Polacy dążyli do odzyskania, Niemcy do uzyskania bytu państwowego. Od 1848 r. okazało się, że Niemcy narodowe są nie mniej radykalne, niż Niemcy reakcyjne. Od tej chwili stosunki polsko-niemieckie kształtują się w zaborze pruskim na zupełnie nowej podstawie: walki na śmierć i życie pomiędzy dwoma narodowościami… I tak wyglądała sytuacja ma kresach zachodnich.

A jak sytuacja przedstawiała się na kresach wschodnich w okresie zaboru? Polacy odwołując się do Biblii, najważniejszej księgi cywilizacji łacińskiej, jeszcze w sposób jagielloński solidaryzowali się z innymi narodami w zmaganiach z tyranią, dyktaturą oraz w walce o wolność waszą i naszą. Ale kierunek ten w granicach Pierwszej Rzeczpospolitej nie miał szans na zwycięstwo, bo w perspektywie narody: ukraiński, białoruski i litewski, musiały kiedyś upomnieć się o swoje państwo. I była to tylko kwestia czasu, a ten coraz bardziej zamazywał dawną świetność unii polsko-litewskiej. Polacy, chcąc uratować swoje państwo, nie mieli innego wyjścia jak wrócić do swoich źródeł. Co to znaczy, znów wyjaśnia Zygmunt Wojciechowski: Polacy od dziesięciu wieków byli narodem „państwowym”, pojęcie związku państwowego z narodowym zespalało się u nich pierwotnie w jedno do tego stopnia, że początkowo utratę państwowości traktowano jako utratę bytu narodowego zarazem […] Aliści przed oczyma pokolenia powoli odsłaniał się fakt, że pomimo upadku państwa naród żyje […] i że od utrzymania egzystencji narodowej uzależnione jest ściśle odzyskanie własnego państwa. Od tej chwili [Polska – R.S] przeciwstawia się koncepcjom […] święcącym jeszcze tryumfy w 1815 r., kiedy mierzono państwa nie na zasadzie kryteriów narodowych, lecz w oparciu o cyfry powierzchni ziemi i głów poddanych. Polacy, którzy dostrzegli, że z upadkiem państwa nie upadł także naród, nie ograniczyli się do pielęgnowania bezpaństwowej idei narodowej, lecz pełny wysiłek zwrócili w kierunku odzyskania państwa.

Natomiast odwołanie się do pogranicza Odry przez Kołłątaja, miłośnika Polski piastowskiej – Lelewela i innych po trzecim rozbiorze, musiało już mieć wpływ na kształtowanie się nowej polskiej myśli politycznej. I dopiero tutaj można mówić o początkach odradzania się kierunku piastowskiego. Kraszewski i Prus, a także w nieco innym wymiarze klasycy krakowskiej szkoły historycznej: Szujski i Bobrzyński, położyli podwaliny pod późniejszą syntezę Popławskiego i prace Dmowskiego.

Tak więc myśl zapoczątkowana najpierw w sposób hasłowy przez uczonych i publicystów okresu Oświecenia zaczęła przybierać realne kształty dopiero na początku XIX wieku. Przyczynił się do tego wzrost gospodarczy w latach międzypowstaniowych, kiedy to korzystając z niego Wielkopolska stała się pośrednikiem między krajem a Wielką Emigracją organizując u siebie bogaty ruch naukowy. Pokłosiem tego była praca organiczna. Zbudziło to jednak czujność władz pruskich i doprowadziło m.in. do Kulturkampfu. Wydarzenia te dały początek nowej epoce nie tylko w stosunkach niemiecko-polskich, ale także w życiu całej Wielkopolski. Polacy w walce z represjami niemiecko-pruskimi hartowali się jak stal. Poznańskie podjęło walkę o ziemię i polski stan posiadania. Ta walka, zupełnie plebejska, wykształciła charakterystyczny dla tej dzielnicy typ zachowań. Wyraźnie nawiązywała do idei piastowskiej, choć już w odmiennych warunkach. Bogaty chłop wielkopolski (ok. 10%) i śląski (1%) znacznie różnili się od chłopa z kresów wschodnich. Szlachta wielkopolska zeszła tam na drugi plan. Wchodząc w nowy system uwarunkowań gospodarczych, nie przewidziała, że tani system kredytowy będzie pułapką dla ich majątków i pozycji. I w większości je straciła. Na kresach wschodnich szlachta traciła majątki bardziej w wyniku represji popowstaniowych i wywózek na Sybir, na zachodzie bardziej poprzez zaciągane pożyczki. Część szlachty w zaborze pruskim także straciła kontakt z polską kulturą poprzez germanizację.

Chłop na zachodzie Polski został sam i wraz z resztkami zbankrutowanej szlachty, musiał stawić czoło potędze gospodarczej państwa niemieckiego. Chłop na ziemiach wschodnich nie był na pierwszej linii frontu. Za sobą miał rabację, która wykopała przepaść pomiędzy dworem a czworakami, rosyjskie uwłaszczenie i pośrednika – co w tamtych warunkach było jeszcze konieczościa. Jak pisze Brückner na różnicy między kulturami pańską a chłopską, na sprzeczności obopólnych interesów opierali rozbiorcy rachuby co do przetworzenia narodu w masy niemieckie czy rosyjskie. Ale zarówno chłopi na wschodzie, jak i na zachodzie Polski zawiedli swoich zaborców, bo swoją jutrzenkę widzieli w Polsce. Ogólnie jednak Chłop polski, mimo zabobonów i przesądów, był zawsze najtrzeźwiejszy, o rzeczach wiary ani dysputował, ani rozmyślał, wierzył szczerze i głęboko, ale rzeczy ziemskie, wedle rzeczy ziemskich kształtował.

***

W okresie międzywojennym szczególną rolę w powrocie na Ziemie Zachodnie odegrał ośrodek poznański i szkoła Zygmunta Wojciechowskiego. Właśnie tam ukuto nieformalny termin „kresy niewyzwolone” i dzięki temu powstało dużo prac naukowo-publicystycznych na ten temat. W 1945 r. kiedy ziemie zachodnie uzyskały nowe znaczenie, a granice Polski przesunęły się na zachód, prace te oddały nieocenione usługi¹⁹.

Niestety ich myśl przewodnia szybko została wypaczona. Nie zmienia to jednak postaci rzeczy, że to właśnie szkoła Zygmunta Wojciechowskiego zaczynała formułować syntezę kierunku narodowego z państwowym. Naród musi mieć swoje państwo po to, by mógł zapewnić sobie, bezpieczny rozwój w oparciu o swoje najlepsze wzorce kulturowe a społeczeństwo miało możliwość obrony własnej godności, bezpieczeństwa i honoru, jak również zapewnienia stabilizacji rodzinom. Na Śląsku Opolskim po 1945 r. mieszanka komunistyczna sowiecko-polska narobiła tak dużo zła, że do dziś dnia można mówić o określonej destabilizacji kulturowej.

***

Dopiero dziś, choć z dużym trudem, zaczynamy zdawać sobie sprawę z obecnych uwarunkowań politycznych. Dlatego też z dużą satysfakcja należałoby odnotować pozytywną aktywizację Wielkopolski, która, jakby w naturalny sposób jest predysponowana do dzisiejszego przewodnictwa ideowego. W Wielkopolsce dzieje się dużo więcej dobrych rzeczy, niż w województwie stołecznym, co oczywiście nie zmienia postaci rzeczy, że Warszawa nadal jest stolicą Polski.

Autor: Ryszard Surmacz