Niezależna Gazeta Obywatelska

Romantyczny zryw

Powstanie 1863 roku było najbardziej romantycznym zrywem w naszej historii.  Walki partyzanckich oddziałów, słabo uzbrojonych, skazanych na ciągłe ukrywanie się, wymykanie z obław, egzekucje bohaterskich dowódców z samym Romualdem Trauguttem, który porzucił świetną karierę, żonę i rodzinę by walczyć o wolność Ojczyzny, udział chłopów, w tym Litwinów, udział Żydów idea wolności, braterstwa – wszystko to stworzyło niesłychaną legendę – żywy wciąż mit Powstania i Powstańców. A jeśli jeszcze dodamy do tego fenomen podziemnych władz powstańczych – funkcjonujących świetnie przez ponad rok. A jeszcze to cierpienie, Sybir, kobiety Polski w czarnych sukniach  – powszechna żałoba narodowa, poezja, literatura i podłość, która nastała wraz z represjami (zawsze tak bywa). I wszystko to złożyło się na ten niebywały mit zrywu o wolność. A choć Polacy na zawsze  porzucili powstańcze plany, to przecież Powstanie 1863 r. jak niezagojona rana wpiło się w polską duszę, nie pozwalając jej „zarosnąć błoną podłości.”

Jednak to wszystko są emocje. Emocje dostępne niewielkiej części Narodu. Choć polski patriotyzm nie jest w stanie zapomnieć o Powstaniu, to jednak polityczny rozum każe zastanowić się nad tym jaki na prawdę był bilans? Czy ci, którzy podjęli decyzje o Powstaniu postąpili słusznie? Czy zryw 1863 roku przybliżył nas do niepodległości czy oddalił?

Przeciwko czemu powstali?

Sytuacje należy rozpatrywać w konkretnym historycznym kontekście. Po wojnie krymskiej (1853-56)  osłabiona Rosja próbuje przeprowadzić reformy wewnętrzne.  Korzystają na tym Polacy. Zwolennikiem porozumienia z Rosją – wobec nieuchronnego bilansu sił – jest arystokrata Aleksander Wielopolski. Wielopolski był przed wybuchem 1863 r. najpierw dyrektorem Komisji wyznań i Oświecenia Publicznego, potem w 1862 był naczelnikiem rządu cywilnego w Królestwie Kongresowym. Wielopolski był zwolennikiem porozumienia i oparcia polskich interesów o Rosję. Jednak tych interesów nie zdradzał. Pod jego rządami w Królestwie odbudowano polską administrację, spolonizowano szkolnictwo, Wielopolskiemu królestwo zawdzięczało powstanie Szkoły Głównej – czyli uniwersytetu polskiego. Rządy Wielopolskiego oznaczały – jak się powiedziało odbudowywanie polskiego stanu posiadania w Królestwie. U progu  1861 r. już tylko 10% urzędników było Rosjanami. Na początku 1863 poza nielicznymi Rosjanami Polacy stanowili 100% urzędników administracji. Wielopolski tępił korupcję i nadużywanie władzy, wymagała fachowości, traktowanie jej jako źródła szybkiego wzbogacania się.

Wreszcie Wielopolski doprowadził do wprowadzenia samorządu miejskiego, przywrócił Radę Stanu Królestwa Kongresowego. Na jesieni 1862 r. w przeddzień wybuchu Powstania Polacy w Królestwie – jeśli nie liczyć armii – odzyskali wszystko, co utracili po przegranym Powstaniu listopadowym.

Jednak nastroje w Królestwie były podgrzewane przez niewielką, ale radykalną grupę rewolucjonistów nb. nazywanych „Czerwonymi”. Rozpoczęła się podziemna agitacja, ulotki zwoływanie manifestacji. Rewolucjoniści podjęli próby zamachów terrorystycznych. Nic dziwnego, ze władze reagowały represjami. Podczas manifestacji na Placu Zamkowym, w kwietniu wojsko otworzyło ogień, padło 100 zabitych. Rewolucjoniści osiągnęli swój cel – uniemożliwili polsko-rosyjskie porozumienie, Wielopolski przegrał.

W końcu na zarządzona przez Wielopolskiego brankę do wojska w styczniu 1863 młodzież poszła do lasu. Oddziały powstańcze były nieuzbrojone, z góry skazane były na klęskę. W szczytowym momencie w polu walczyło ok. 20 tys. uzbrojonych w dubeltówki i kosy powstańców. Armia carska liczyła 300 tys. wyszkolonych i uzbrojonych żołnierzy.

Powstanie upadło Królestwo straciło wszystkie zdobycze wielopolskiego. Znów zrusyfikowano szkolnictwo, administrację, rozpoczęła się czarna noc rządów najgorszych szumowin. Z samego królestwa wywieziono na sybir 27 tys. młodych Polaków, z Litwy ok. 10 tys. Konfiskaty objęły dziesiątki tysięcy majątków polskich ziemian. Polski stan posiadania poniósł niepowetowane straty. Nad Polską zapadła „noc grobów”.

Bilans i ocena

Natychmiast po Powstaniu w polskiej politycznej publicystyce rozgorzała dyskusja na temat oceny tego zrywu. Najbardziej zdecydowanie przeciwko Powstaniu wystąpili historycy z krakowskiej tzw. „Szkoły stańczyków”  – Józef Szujski, Stanisław Tarnowski, Michał Bobrzyński. Stańczycy o polskie klęski oskarżali szlachtę, która kierowała się fałszywą świadomością, a nie rozumem politycznym. To pseudopatrioci organizujący pozbawione szans powstania byli – wg stańczyków największymi wrogami Polski i Polaków. Doprowadzili oni do niepotrzebnego upływu krwi i cywilizacyjnej zapaści.

Przeciwko insurekcyjnej tradycji był też Roman Dmowski i stworzona przez niego niezwykle zasłużona w odbudowie świadomości narodowej i politycznej organizacja Narodowa Demokracja.  Dmowski wręcz uważał, że Polacy na skutek własnej bezmyślności stracili ogromną szanse na odegranie w zacofanej Rosji roli politycznej i gospodarczej elity. I na zbudowanie w ten sposób podstaw do odzyskania pełnej niepodległości.

Patrząc na los znacznie słabszych narodów jak np. Finów, trudno nie przyznać mu racji.

Pomimo całej romantycznej tradycji, emocjom i literackim dziełom, na gruncie chłodnej politycznej analizy nie da się obronić decyzji o wywołaniu powstania przeciw Rosji. Po pierwsze powstanie wybuchło w sytuacji gdy Rosja zainteresowana była pozyskaniem Polaków i przyznawała nam coraz większe koncesje i prawa. Spolonizowanie administracji, szkolnictwa, zagospodarowanie Królestwa, samorząd miejski – to były ważne polityczne zdobycze Aleksandra Wielopolskiego zmarnowane całkowicie na skutek wybuchu Powstania.

Kolosalne straty materialne i ludnościowe, które z góry były wiadome, ze nie przyniosą odzyskania niepodległości nie dadzą się pokryć emocjonalnymi frazesami o „słuszności moralnej”.

Oczywiste jest jednak – trzeba to powiedzieć, że bohaterstwo powstańców i ich determinacja, cały czas była jakimś kapitałem dla przyszłych pokoleń Polaków. Jednak po drugiej stronie bilansu były znacznie większe straty. Stąd wniosek jaki można wyciągnąć i który polska szkoła politycznego myślenia dawno już wyciągnęła: „powstanie styczniowe było piękne i bohaterskie, ale było poważnym błędem, który cofnął Polskę wiele lat wstecz.

Powstanie styczniowe dzisiaj

Oglądam w Internecie na pro-pisowskiej stronie dyskusję Joanny Lichockiej z pisarzem Markiem Nowakowskim. Wymowa tej dyskusji jest oto taka, że ten kto dzisiaj chce krytykować  Powstanie Styczniowe kieruje się konsumpcjonizmem i właściwie nie jest patriotą. Joanna Lichocka jest dobrą dziennikarką, Marek Nowakowski  jest świetnym, uczciwym pisarzem, a mimo to nie zgadzam się z ich wnioskami. Skąd jednak dziś mogą takie wnioski płynąć?

Otóż wg mnie samo Powstanie jest tu wykorzystywane przez ludzi skupionych wokół Jarosława Kaczyńskiego dla przekonania Polaków, że jakiekolwiek porozumienie z Rosją jest niemożliwe, a sama Rosja jest naszym „odwiecznym wrogiem.”

Prawdę powiedziawszy uważam, że takie formatowanie celów i zasad polskiej polityki i naszego stosunku do sąsiadów, w tym szczególnie w stosunku do Rosji jest poważnym błędem i nie leży w interesie Polski. Wieczne napuszczanie Polaków na Rosjan jest, owszem emocjonalnie łatwe. Wielu naszych rodaków do dziś nie zauważyło jeszcze, że Rosją nie rządzi Stalin. Emocje nigdy nie nadążają za rozumem. Ale o ile emocjami mogą kierować się przechodnie na  Marszałkowskiej, o tyle nie wolno nimi kierować się poważnemu politykowi. A już emocji negatywnych liderowi poważnej partii pretendującej do stronnictwa patriotycznego, nie wolno podgrzewać w taki sposób jak to robi Jarosław Kaczyński.  Polska nie ma bowiem obecnie żadnego interesu, żeby na arenie międzynarodowej występować jako wróg Rosji, stale podsycający wszystkie szkodliwe dla tego państwa tendencje i zjawiska. Jaki interes miała Polska w popieraniu „Pomarańczowej Rewolucji” na Ukrainie? Jaki na mieszaniu się w konflikt w Czeczenii? Jaki w popieraniu Gruzji?

Co więcej Polska nie ma na to sił podobnie jak nie ma sił i pieniędzy na pchaniu się w interwencję w Iraku, w Afganistanie i gdzie tam nam jeszcze amerykańscy sojusznicy każą. Uważam te działania za szkodliwe z punktu widzenia naszych interesów, zwłaszcza że ze strony Rosji nie ma żadnych dowodów, że współcześnie ten kraj jest do ans wrogo ustosunkowany.

Ponieważ tych współczesnych dowodów na wrogość Rosji nie ma zwolennicy linii Jarosława Kaczyńskiego posługują się przykładami historycznymi i stąd odwołanie się do Powstania Styczniowego jako buntu przeciwko Rosji. Ale jeśli nawet pamiętać będziemy o bohaterstwie powstańców, o krwawych i brutalnych represjach ze strony Rosjan, to nie fałszujmy na Boga historii i powiedzmy, żeśmy sami doprowadzili do tych represji podejmując walkę akurat wówczas, gdy strona rosyjska wręcz chciała Polaków obsypać przywilejami.

Tyle na marginesie tej wielkiej i bolesnej naszej rocznicy.

Autor: Janusz Sanocki