Niezależna Gazeta Obywatelska

W 2013 r., dokładnie 30 lipca, będziemy obchodzili 160. rocznicę urodzin Julian Fałata – jednego z najwybitniejszych polskich akwarelistów, przedstawiciela Młodej Polski i realizmu impresjonistycznego, który w swojej twórczości był wierny tradycji polskiego malarstwa krajobrazowego.

Julian Fałat urodził się 30 lipca 1853 r. w wielodzietnej rodzinie wiejskiego organisty we wsi Tuligłowy koło Lwowa. Zdobył wykształcenie artystycznie bez pomocy rodziny i stypendiów. W 1869 r. rozpoczął studia w Szkole Sztuk Pięknych w Krakowie. Nie stać go było na farby olejne, więc zainteresował się malarstwem akwarelowym.

Po studiach wyjechał na rok na Ukrainę, gdzie pracował jako rysownik przy wykopaliskach archeologicznych. Następnie kształcił się w Zurychu i Monachium. Studia przerwał, aby na nie zarobić, i rozpoczął pracę jako technik przy budowie kolei. Studiował do 1880 r. i w tym okresie malował głównie pejzaże, sceny rodzajowe i portrety. Potem wyjechał na rok do Rzymu, gdzie stworzył m.in. obraz Modlący się strzec (1881) i Popielec. Po powrocie związał się ze środowiskiem artystów warszawskich. W 1884 r. wyjechał na rok do Hiszpanii, a potem udał się w podróż dookoła świata. W latach 1886-1895 artysta pracował na dworze cesarza Wilhelma II w Berlinie. W kwietniu 1895 r. został dyrektorem krakowskiej Szkoły Sztuk Pięknych, w której przeprowadził reformę wprowadzając nowych profesorów i podnosząc jej status do rangi akademii. W 1896 r. w Berlinie odbył się pokaz panoramy Berezyna przedstawiającej przejście Wielkiej Armii Napoleona w 1812 r. nad którą przez 18 miesięcy pracowało kilku artystów pod kierownictwem Fałata. Panorama (115 m x17 m wysokości) stała się podłożem konfliktu, zakończonego pojedynkiem między Julianem Fałatem a Wojciechem Kossakiem oraz pocięciem panoramy w 1907 r.

18 września 1900 r. 47-letni Fałat ożenił się z 21-letnią Włoszką Marią Luizą Comello Stuckenfeld, z którą doczekał się trojga dzieci: Heleny, Kazimierza i Lucjana. W 1909 r. kupił w Bystrej Śląskiej (woj. śląskie) grunt z murowaną willą letniskową od Idy Nehrlich, córki bielskiego fabrykanta. Nowy właściciel przebudował willę w stylu secesyjno-modernistycznym dostosowując ją na potrzeby rodziny i równocześnie przystąpił do budowy na leśnej skarpie modrzewiowej pracowni (spłonęła w 1935 r.). W 1910 r., po rezygnacji ze stanowiska rektora ASP, zamieszkał w Bystrej na stałe.

W 1916 r. na podstawie instrukcji Naczelnego Dowództwa Wojska Polskiego Fałat został artystą malarzem wojennym Legionów. W tym samym roku zmarła mu żona i malarz musiał zrezygnować z Legionów i zająć się dziećmi. W 1919 r. jako ochotnik służb łączności uczestniczył w odparciu najazdu czeskiego na Śląsk Cieszyński. W uznaniu dla patriotycznej postawy 66-letniego artysty Rada Narodowa Księstwa Cieszyńskiego uhonorowała go w 1920 r. odznaką i krzyżem II klasy „Za Obronę Śląska 1919”. Następnie Julian Fałat wyjechał do Torunia i włączył się w odbudowę polskiego życia kulturalnego młodego niepodległego państwa polskiego. W latach 1919-1922 mieszkał w Toruniu, gdzie kupił dom przy pl. Teatralnym 42, dzisiaj Fosa Staromiejska 28, który stał się ośrodkiem życia kulturalnego Torunia. Po śmierci syna Lucjana, przekazał swój dom Pomorskiemu Towarzystwu Opieki nad Dziećmi. Został współzałożycielem i pierwszym majstrem (prezesem) Konfraterni Artystów – funkcję tę pełnił do końca życia. Członkowie Konfraterni angażowali się w akcję plebiscytową na Śląsku, opłaciło m.in. plakat propagandowy zaprojektowany przez Fałata wydany w nakładzie 10 tys. egzemplarzy.

W 1922 r. otrzymał nominację na dyrektora Departamentu Sztuki w Ministerstwie Sztuki i Kultury w gabinecie Antoniego Ponikowskiego. Pod koniec życia organizował wystawy retrospektywne w Krakowie i Warszawie. W 1923 r. po tragicznej śmierci syna Ludwika powrócił do Bystrej, gdzie mieszkała jego córka Helena. Artysta zmarł 9 lipca 1929 r. w Bystrej po przebytym zapaleniu płuc. Został pochowany w rodzinnym grobowcu na cmentarzu w Bystrej.

Po śmierci Juliana Fałata właścicielami willi w Bystrej zostały jego dzieci Helena Niemczewska (która po rozwodzie zamieszkała w Warszawie) i Kazimierz Fałat, który faktycznie zajmował się willą i mieszkał w Fałatówce do 1943 r., kiedy to wcielono go do wojska niemieckiego. Potem syn artysty służył w II Korpusie Polskich Sił Zbrojnych na Zachodzie i po wojnie pozostał na emigracji w Anglii, gdzie zmarł w 1981 r.

W 1945 r. „Fałatówka” stała się siedzibą Urzędu Bezpieczeństwa. Do 1948 r. budynek pełnił funkcje przedszkola, potem domu wczasowego. W 1947 r. willa w Bystrej została upaństwowiona przez Skarb Państwa jako mienie poniemieckie. W grudniu 1949 r. władze komunistyczne mocą uchwały Prezydium Gromadzkiej Rady Narodowej w Bystrej podjęły decyzję o przeznaczeniu „Fałatówki” na lokale mieszkaniowe dla pięciu rodzin. W 1968 r. willa została przekazana Muzeum w Bielsku-Białej. Do końca 1971 r. wykwaterowano wszystkich lokatorów i przystąpiono do adaptacji obiektu na cele muzealne. W 1973 r., w 120. rocznicę urodzin Juliana Fałata otwarto biograficzno-artystyczne Muzeum Juliana Fałata w Bystrej jako oddziału Muzeum Okręgowego w Bielsku-Białej.

W „Fałatówce” prezentowane jest 60 prac Juliana Fałata. Muzeum nie zachowuje historycznego wyglądu willi artysty chociaż odtworzony został dawny układ wnętrz i kolorystyka ścian. Autentyczne są niektóre elementy wyposażenia, meble i bibeloty pochodzące ze zbiorów artysty. W muzeum znajdują się również dokumenty, rękopiśmienne fragmenty pamiętników, rodzinne pamiątki, fotografie i portrety członków rodziny, a także pośmiertny, gipsowy odlew twarzy artysty wykonany przez rzeźbiarza Henryka Hochmana w 1929 r. oraz znajdujące się na werandzie popiersie Fałata autorstwa Bronisława Krzysztofa, rzeźbiarza z Bielska-Białej. Ekspozycja pamiątek po Fałacie mieści się w ośmiu wnętrzach na parterze i piętrze willi. Obecnie trwa remont obiektu.

Fundacja Dla Dziedzictwa