Niezależna Gazeta Obywatelska

 

Historia gotycko-renesansowego kościoła pw. ś.ś. Piotra i Pawła w Lewinie Brzeskim jest imponująca. Świątynia przez wiele lat była nekropolią właścicieli miasta i zarazem patronów kościoła. Wzmianki świadczące o istnieniu parafii w Lewinie pochodzą z 2 poł. XIII w. W dokumencie z 1315 r. wymieniony jest proboszcz, a w 1335 r. wzmiankowany jest kościół parafialny pw. św. Piotra. Jak wynika z ustaleń archeologów, była to ceglana budowla gotycka posiadająca po południowej stronie nawy profilowany, uszkodzony romański portal, z lat 1200 – 1250. Prawdopodobnie wzniesiono go w miejscu istniejącego kościoła drewnianego. Badania archeologiczne wykazały jednak, że obecny kościół ewangelicki mógł być pierwotnym kościołem klasztornym. Tym bardziej, że kościół posiada relikty z XIII w. – mur o układzie wedyjskim w ścianie wschodniej prezbiterium – oraz XIV w. – portal zachodni i północny nawy. Kościół w głównym zrębie pochodzi z XIV w.

Budowla wzniesiona została z muru ceglanego, otynkowanego. Najstarszymi częściami obiektu są kwadratowa wieża oraz dwuprzęsłowe prezbiterium zamknięte od wschodu prostą ścianą, którego wnętrze prezbiterium przykryte jest sklepieniem krzyżowo-żebrowym ze zwornikami dekorowanymi ornamentem sznurowym. Szersza i wyższa nawa kościoła jest prostokątna, przykryta sufitem, z dwiema kruchtami od północy i południa. Przy korpusie nawowym znajdują się od północy i południa kruchty barokowe.

Przy prezbiterium, od strony północnej, znajduje się kwadratowa, monumentalna wieża. Między wieżą a narożnikiem nawy mieści się kwadratowa zakrystia, którą zdobi ostrołukowe okno gotyckie. Gotyckie, ostrołukowe okna z rozglifieniem znajdują się w przyziemiu wieży i prezbiterium. To ostatnie łączy się, szerokim i wąskim ostrołucznym łukiem tęczowym z szerszą i wyższą prostokątną, czteroprzęsłową nawą z dwoma kruchtami po stronie północnej i południowej. W kruchcie zachodniej znajduje się portal gotycki, który specjaliści datują na XIV w. Jest on kamienny, ostrołukowy i bogato profilowany. Wokół niego mieści się – odsłonięty w 1937 r. – gotycki wątek muru. Analogiczny portal znajduje się w kruchcie północnej. Przy wejściu do prezbiterium znajduje się sklepienie łukowe, które w sztuce sakralnej nosi nazwę „łuku triumfalnego”. Na nim do dziś jeszcze pozostał krzyż, tzw. Krucyfiks Triumfalny (podobnie było w innych kościołach protestanckich). W jego otoczeniu stali niegdyś Maria (przedstawiona jako służebnica boża) i Jan (z prawą dłonią złożoną na piersi, jakby ślubował miłość i wierność). Wzdłuż bocznych ścian nawy, na dziesięciu, częściowo fazowanych, słupach ustawione są w dwóch kondygnacjach drewniane empory, zapewne z 1660 r.

W XVI w. świątynię przejęli ewangelicy. Ze starej inskrypcji umieszczonej na wschodnim murze szczytowym budynku kościoła (pod dachem, bezpośrednio nad sklepieniem prezbiterium) wynika, że hala podłużna wraz z prezbiterium zbudowane zostały w 1596 r. na miejscu spalonego 31 sierpnia 1586 r. budynku. Pastorem był wówczas Paul Hübner (1560 – 1595). Odbudowany kościół poświęcił 11 czerwca 1596 r. pastor Michael Hilischer. W 1633 r. miał miejsce drugi pożar kościoła – ogień podłożyli żołnierze Wallensteina. Wieżę i nawę odbudowano w 1660 r. – wykonawcą robót był młynarz i mistrz budowlany Paul Hinckfus ze Strzelnik.

Podczas burzy w 1761 r. piorun uszkodził wieżę, którą szybko odbudowano, nadając jej barokowy hełm, który uległ poważnym zniszczeniom w 1945 r. Na drzwiach hali obok prezbiterium (tzw. hala żebraków) widnieją litery CH oraz rok 1765, chociaż zbudowano ją zapewne znacznie wcześniej. O hali usytuowanej obok głównego wejścia – tzw. hali Mateusza – wspomina dokument wystawiony w 1730 r. Napis nad wejściem do niej był następujący: To miejsce spoczynku zostało zbudowane w spokojnych czasach ku czci Boga i dla nieśmiertelnego ducha i śmiertelnego ciała przez Adama Gottharda v. Naefe w roku pańskim 1730. W archiwum parafialnym znajdował się  zawarty w tej sprawie kontrakt wystawiony 28 marca 1730 r. w Lewinie. Stronami umowy byli: hrabia Otto Leopold von Beess, dziedzic posiadłości Lewin, Lipowa, Jakubowice i Narok oraz Adam Golthard von Naefe i Obischau z Karczowa. W kontrakcie tym ustalono, że hrabia von Beess tzw. wapienną komorę w lewińskim kościele po lewej stronie wielkiej bramy, przekazuje hrabiemu von Naefe, jego rodzinie i potomkom dla urządzenia oratorio i sepultur. Z przekazu M. Liebeherra wiemy, że w 1734 r. wyłożono obie hale naprzeciw pałacu nową cegłą i gontami, a w 1734 r. wykonano nowy dach od strony zachodniej na kościele i małej hali.. Potrzeba tak licznych i gruntownych remontów przeprowadzonych w latach 1734 – 1736 świadczy o wieku obiektu.

Prawdopodobnie pierwotny projekt przebudowy lewińskiego kościoła nie przewidywał chórów w prezbiterium. Zostały one dobudowane w 1734 r. przez mistrza ciesielskiego Petera Heinricha Niemena z fundacji Ottona Leopolda hrabiego von Beess, właściciela Lewina Brzeskiego. Z estetycznego punktu widzenia, obecność chórów w prezbiterium i przy wejściach musi budzić poważne wątpliwości, gdyż naruszone zostało architektoniczne piękno budowli. Uwzględniając jednak historię i znaczenie kościoła w tym czasie można zrozumieć, iż budowa chórów była uzasadniona, gdyż w owych czasach Lewin Brzeski stanowił ostoję dla wiernych z całego historycznego Górnego Śląska. Liczba uczestników nabożeństw była tak duża, że budowa chórów okazały się koniecznością.

W 1857 r. malarz Ziemek z Opola dokonał renowacji ołtarza, ambony, grupy ukrzyżowania przy łuku triumfalnym, organów, chórów oraz stelli w prezbiterium. Hala przykościelna znajdująca się naprzeciwko pałacu została w 1904 r. zmieniona: stworzono specjalne wejście do dwóch empor na stronie południowej oraz podwyższono ją powyżej klatki schodowej. Ostatni wielki remont świątyni przeprowadzono w 1909 r. Odnowiono wówczas zewnętrzne otynkowanie, kopuła wieży oraz drzwi i okna otrzymały nową powłokę, pozłocono kulę wieży i chorągiew. Przy okazji zainstalowano piorunochron. Przewód odgromnika zamontowano na murze szczytowym prezbiterium i poprowadzono głęboko do poziomu wód gruntowych. Pewnych renowacji dokonano również w 1937 r. Wieżę zniszczoną częściowo w 1945 r. zrekonstruowano w 1958 r. Ostatnie nabożeństwa odbywały się w kościele na początku lat siedemdziesiątych. Później nieużytkowany obiekt popadał w ruinę. Kościół był własnością parafii ewangelicko-augsburskiej w Brzegu, która, nie dysponując odpowiednimi środkami, nie podjęła prac renowacyjnych (w Lewinie mieszkało tylko kilku ewangelików, którzy na nabożeństwa jeździli do Brzegu). W 1996 r. pastor ewangelicki z Opola złożył propozycję, aby gmina Lewin Brzeski przejęła obiekt. Niestety, ówczesny władze miasta odmówiły z braku środków finansowych. W 1998 r. na sesji rady miejskiej podjęto uchwałę o bezpłatnym przejęciu obiektu przez miasto w dzierżawę na 50 lat. Oczywiście, gmina miała wiele ciekawych pomysłów na zagospodarowanie obiektu, w którym miały odbywać się m.in. nabożeństwa ekumeniczne, koncerty i inne uroczystości religijne. Pomoc w zdobywaniu funduszy zadeklarowała senator prof. Dorota Simonides, a także wojewódzki konserwator zabytków. Do dziś nie zrobiono niczego, a kościół wymaga kapitalnego remontu. Odnawianiem kościoła zajęli się lewińscy gimnazjaliści, nad którymi opiekę sprawowała nauczycielka historii Irena Kwiatkowska. Uczniowie pracę w kościele zaczęli we wrześniu 2002 r. Posprzątany z gruzu, strzykawek i butelek kościół w niedzielę 22 czerwca 2003 r. został udostępniony mieszkańcom Lewina.

 Fundacja Dla Dziedzictwa