Niezależna Gazeta Obywatelska

Grecja była jednym z niewielu krajów europejskich, którym udało się uniknąć tragedii komunistycznej dyktatury, ceną jednak jaką przyszło Grekom zapłacić była wojna domowa tocząca się w latach 1943-1949. Wojna ta przyniosła Grecji olbrzymie zniszczenia i straty. Głębokie blizny będące pokłosiem wewnętrznego konfliktu przez lata wywierały swoiste piętno na życiu politycznym kraju. Jak zatem doszło do zbrojnej konfrontacji?

 

Katastrofa 1941 r.

Grecja od momentu odzyskania niepodległości była tradycyjnym sojusznikiem Wielkiej Brytanii w obszarze basenu Morza Śródziemnego. Dlatego też z chwilą wybuchu wojny III Rzesza  intensywnie analizowała możliwości wyłączenia tego państwa z angielskiej strefy wpływów. Początkowo chciano tego dokonać za pomocą nacisków polityczno-ekonomicznych, bez konieczności angażowania się w działania wojenne. Atak Włoch na Grecję 28 października 1940 roku rachuby te przekreślił. Włoski dyktator Benito Mussolini podejmując decyzję o wojnie liczył na szybkie zwycięstwo. Już po kilku tygodniach walk okazało się, iż armia włoska nie jest w stanie poradzić sobie z mężnie stawiającymi opór Grekami. Co więcej, siły włoskie zaczęły ponosić na froncie porażki. Taki rozwój sytuacji na Bałkanach skłonił Adolfa Hitlera do militarnego wsparcia swego włoskiego sojusznika. Nie zakończony konflikt na południowej flance europejskiego teatru działań wojennych uniemożliwiał mu rozpoczęcie wojny z ZSRR. 6 kwietnia 1941 roku niemiecka 12 armia dowodzona przez feldmarszałka Wilhelma Lista rozpoczęła operację „Marita”. Po kilkunastu dniach zaciekłej obrony armia grecka, pomimo wsparcia Brytyjskiego Korpusu Ekspedycyjnego, poniosła klęskę. 23 kwietnia 1941 roku w Salonikach generał Giorgios Tsolocoglu podpisał akt kapitulacji¹. Król Jerzy II wraz z rządem udał się na Kretę, a potem na emigrację do Egiptu. Terytorium Grecji  znalazło się pod okupacją trzech mocarstw. Włosi zaanektowali Wyspy Jońskie, a w zarządzanej przez nich strefie okupacyjnej znalazły się: część greckiego wybrzeża Epiru włączonego do Albanii, tereny Tracji i Macedonii Egejskiej do rzeki Struma. III Rzesza objęła swym władaniem obszary Macedonii środkowej i zachodniej, północną część kraju z Salonikami, rejon Aten, Pireusu, Keohisi w Attyce, północno-wschodnie wybrzeże Peloponezu. Bułgaria okupowała pozostałą część Macedonii i Tracji na zachód od rzeki Strumy do Salonik, półwysep chaldycycki i rejon dawnej granicy jugosławiańskiej. Należy podkreślić, iż o ile zarówno dla Włoch jak i Bułgarii Grecja jawiła się jako państwo mające zaspokoić ich terytorialne apetyty, o tyle dla  Niemiec był to kraj o dużym znaczeniu strategicznym, w kontekście prowadzonych działań zbrojnych przeciwko Wielkiej Brytanii i ZSRR, a kompletnie nie budzący zainteresowania jako obszar terytorialnej ekspansji. Dlatego Hitler w wydanej 17 kwietnia 1941 r. dyrektywie stwierdził, iż zabezpieczenie terytorium Grecji z „niewielkimi wyjątkami” jest sprawą Włoch. Włoski obszar okupacyjny podlegał operacyjnie początkowo 11 armii, a następnie Wyższemu Dowództwu – Grecja, którym kierował generał Carlo Galeoso. Władzę w części okupowanej przez Niemców sprawowały zarządy wojskowe niższego szczebla podzielone na: Grecję Północną – generał Kurt von Krenzski, Grecję Południową – generał Helmut Felmy i Kretę – generał Aleksander Andart. Dopiero w 1943 roku powołano dowództwo krajowe a jego kierownictwo objął generał Wilhelm Speidel². Struktury SS i policji początkowo nie miały żadnego znaczenia. Ich rola zaczęła wzrastać dopiero po kapitulacji Włoch. Stanowisko Wyższego Dowódcy SS i Policji powstało dopiero w lutym 1944 r. i objął je SS-Gruppenfuhrer Walther Schimanna.

 

Kolaboracja

Klęska militarna spowodowała jednocześnie upadek autorytarnego systemu politycznego stworzonego przez premiera Ioannisa Metaxasa. Okupanci postanowili powołać do życia rząd kolaboracyjny, którego celem miało być zapewnienie porządku i spokoju na okupowanych terytoriach. Na jego czele  stanął generał Gieorgis Tsolocoglu były dowódca III armii. Głównym zadaniem jakie stawiał sobie generał Giorgios Tsolocoglu, było utrzymanie jedności terytorialnej państwa greckiego. Spośród okupantów jedynym państwem, które nie formułowało wobec Grecji roszczeń terytorialnych  była  III Rzesza, stąd władze greckie zajmowały zdecydowanie proniemiecką postawę. Rząd ateński podobnie jak rząd serbski – generała Milana Nedicia, francuski – marszałka Phillipe Petaina, czy czeski – generała Aloisa Eliasza, miał defensywny charakter a jego zamiarem była obrona greckich interesów narodowych w warunkach okupacji kraju. Nie był to z pewnością rząd nazistowski czy faszystowski utożsamiający się z ideologicznymi koncepcjami III Rzeszy. Greccy generałowie rozumiejąc konieczność współpracy z okupantami nie widzieli potrzeby aktywnego angażowania się w budowę niemieckiego „Nowego Porządku” w Europie. W Grecji ideologia narodowo-socjalistyczna była niepopularna, a najistotniejszy jej komponent – rasistowski antysemityzm – był zdecydowanie odrzucany przez wszystkie liczące się ugrupowania polityczne jak również większość społeczeństwa³. Dlatego też greccy naziści, znajdowali się w politycznej izolacji i często padali ofiarami zamachów dokonywanych przez ruch oporu. Znamiennym przykładem jest dokonany we wrześniu 1942 roku zamach bombowy na siedzibę ESPO – Organizacja Polityczna Narodowych Socjalistów (Ethniko Socialistiki Politiki Organosis), w wyniku którego śmierć poniosło 65 osób⁴. Niedługo potem został zabity lider organizacji dr. Spiros Sterodemas.

Jesienią 1941 roku rozpoczął się w okupowanym kraju kryzys gospodarczy, który doprowadził do klęski głodu. Główną jej przyczyną była nieodpowiedzialna i rabunkowa polityka okupantów oraz blokada wybrzeża greckiego wprowadzona przez Wielką Brytanię. W efekcie śmierć poniosło kilkadziesiąt tysięcy ludzi. Sytuacja uległa poprawie dopiero w następnym roku dzięki współpracy różnych agend zarówno okupacyjnych jak i organizacji charytatywnych w tym Czerwonego Krzyża⁵. W roku 1942 doszło do przesilenia w rządzie greckim. Generał Giorgios Tsolacoglu uznał, iż dotychczasowe jego uprawnienia były zbyt ograniczone by móc sprawnie przeciwdziałać pojawiającym się rozlicznym problemom i zażądał zwiększenia prerogatyw. Na takie rozwiązanie okupanci się nie zgodzili, co skłoniło premiera do ustąpienia⁶. Jego następcą został 30 listopada 1942 roku prof. ginekologii Konstantinos Logothepoulos. Największym jego atutem było zaufanie, jakim darzyły go władze niemieckie. On sam był osobą mało znaną, nie cieszącą się w społeczeństwie specjalnym autorytetem. Okupanci jednak dość szybko się przekonali, że w sytuacji  coraz intensywniejszej działalności ruchu oporu profesor nie spełnia pokładanych w nim oczekiwań. W marcu 1943 roku Konstantionos Logothepoulos podał się do dymisji.

W obliczu pogarszającej się sytuacji wewnętrznej stało się oczywiste, że na czele rządu może stanąć tylko doświadczony polityk. Taką osobą był niewątpliwie znany przedwojenny działacz konserwatywnej Partii Ludowej Ioannis Rallis. Nowy premier dostrzegał niebezpieczeństwo związane ze wzrostem wpływów komunistycznych i aktywizacją działalności ELAS, uważając, że trzeba się jej zdecydowanie przeciwstawić wykorzystując poparcie okupantów. Niemcy nie ufali Ioannisowi Rallisowi, podejrzewając go słusznie o utrzymywanie kontaktów z proalianckim ruchem oporu⁷. Jednak paradoksalnie był on tym politykiem, który zaktywizował współpracę z okupantami na płaszczyźnie walki z komunistycznym ruchem oporu.

 

Bataliony Bezpieczeństwa

Z początkiem 1943 roku sytuacja na frontach rozwijała się dla państw Osi niekorzystnie. III Rzesza starała się uruchomić wszystkie ludzkie rezerwy, by pokryć dotychczas poniesione  straty. Brakowało więc wystarczających sił policyjnych, które można by przeznaczyć do walki z partyzantką w okupowanych krajach. Tam, gdzie było możliwe, korzystano więc z pomocy rodzimej policji. Ta konieczność legła u podstaw wyrażenia zgody na powstanie greckich Batalionów Bezpieczeństwa (Tagmata Asfalias)⁸. Rekrutacja do nich odbywała się drogą ochotniczego zaciągu. Do jednostek zgłaszali się głównie byli żołnierze i oficerowie przedwojennej armii greckiej i żandarmerii. Bataliony Bezpieczeństwa były ogólną nazwą, która odnosiła się do trzech różnych rodzajów greckich formacji paramilitarnych. Pierwszą była tzw. Gwardia Evzońska, drugą milicje lokalne tworzone także przez przedstawicieli mniejszości narodowych, trzecią stanowiły formacje ochotnicze żandarmerii. Niemieckie władze okupacyjne, choć zaakceptowały utworzenie batalionów obawiały się, iż okażą się one nielojalne w obliczu lądowania aliantów. Stąd podejmowano różne inicjatywy mające na celu powstrzymanie ich rozwoju. Jedyną formacją cieszącą się pełnym zaufaniem był ochotniczy oddział tzw „Poulos Verband” podporządkowany niemieckiej policji porządkowej dowodzony przez płk. Georgiosa Poulosa⁹.

Zmianę nastawienia do Batalionów Bezpieczeństwa wymusiła sytuacja, jaka powstała w związku z kapitulacją Włoch. Niemcy zmuszeni zostali do przejęcia kontroli nad obszarami znajdującymi się do tej pory pod włoską jurysdykcją, co wymagało przesunięcia na te tereny znacznej ilości oddziałów policyjno-wojskowych. Szczupłość rezerw uzmysłowiła dowództwu niemieckiemu, że realizacja tego zadania bez pomocy greckich sił będzie niemożliwa. Stąd uznano, iż należy zmienić zasady postępowania wobec Batalionów Bezpieczeństwa. 13 listopada 1943 roku kanclerz Adolf Hitler zaaprobował fakt utworzenia greckich formacji policyjnych. Zastrzegł on, iż mają one stacjonować poza miejscami potencjalnego lądowania aliantów a ich uzbrojenie ma stanowić tylko broń lekka. W Atenach powstał I pułk evzonów pod dowództwem płk. Ioannisa Plytzanopoulosa. Następnie utworzono dwie dalsze jednostki, II pułk mający swą siedzibę w Patras i trzeci w Naupaktos. W marcu 1944 roku stany osobowe Gwardii Evzońskiej wynosiły 453 oficerów, 684 podoficerów, 1199 żołnierzy, natomiast w lipcu 1944 roku wzrosły do 532 oficerów 656 podoficerów i 4536 żołnierzy¹⁰. Utworzono również Wyższe Dowództwo Batalionów Evzońskich (Anotate Dioikesis Euzonikon Tagmaton) na czele którego stanął płk. Vasille Dertilies były Sekretarz Generalny Ministerstwa Spraw Wewnętrznych¹¹. Nieco inaczej wyglądała kwestia budowy Batalionów Bezpieczeństwa na Peloponezie. Bazę dla rekrutacji tych jednostek stanowili tam członkowie nacjonalistycznych formacji partyzanckich dziesiątkowanych systematycznie przez ELAS – Ludowa Armia Narodowo-Wyzwoleńcza (Etnikos Laikos Apelleftherotikos Stratos ). Głównymi animatorami tworzenia oddziałów byli cywile a nie, jak to miało miejsce w stolicy – wojskowi. Jednostki te nazywano Ochotniczymi Batalionami Żandarmerii (Ethelonitka Tagmata Choroplylakes). Pierwszą formacją tego typu był „Batalion Leonidasa” powstały w Sparcie w październiku 1943 roku, którego dowódcą był Leonidas Vrettakos¹². Na bazie tej jednostki powstał później pułk bezpieczeństwa Laconia (Syntagma Asfalies Lakonia) z płk. Dionysosem Papadongonasem na czele. Dramat Ochotniczych Batalionów Żandarmerii na Peloponezie rozegrał się w momencie wycofywania się Niemców we wrześniu 1944 r. W Meligali duże zgrupowanie tych formacji zostało 13.09.1944 r. otoczone przez ELAS i po trzech dniach zaciekłych walk poddało się po wyczerpaniu amunicji. Wówczas doszło do masakry. ELAS –owcy wymordowali wszystkich wziętych do niewoli żołnierzy oraz sporą część ludności cywilnej (około 1600 osób)¹³. Niektórym Batalionom Bezpieczeństwa stacjonującym w Koryncie oraz w Patras udało się złożyć broń wojskom brytyjskim, a te potraktowały żołnierzy tych formacji jak jeńców wojennych. Obok batalionów walki z ELAS prowadziły różne nieregularne formacje partyzanckie. W Boetoi była to grupa Nikolaosa Ntourntoubelasa, w Anfisii grupa Antanosiosa Psilogianesa¹⁴. Na Peloponezie działała utworzona przez Spyrosa Markezinisa, Panagiotesa Siphneosa i Christosa Zalakostasa monarchistyczna i konserwatywna ED – Akcja Narodowa (Etnikos Drakos)¹⁵. Z kolei w regionie Euboea  walczył batalion milicji z Chalcis pod wodzą generała Dimitriosa Liacosa, który został mianowany prefektem tego obszaru i przybył tam 23.12.1943 roku wraz z 80 osobową ochroną żandarmerii. Niestety generał poległ 1.04.1944 roku walcząc na czele 190 osobowej grupy lokalnej milicji okrążonej przez 1200 osobowe zgrupowanie ELAS w okolicach miasta Histiaea¹⁶. Silną pozycję posiadał w okolicach Dramy w Macedonii oddział Antona Tsaousa – Adonis Fosterdis liczący 600 ludzi. Inną jednostką była utworzona wiosną 1944 r. w Tessalii EASAD – Narodowo Chłopska Federacja Akcji Antykomunistycznej (Etnikos Agrotikos Syndesmos Antikommunistikis Draseos). Przywódcą grupy był oficer żandarmerii Takis Makedon (wiosną 1944 roku ujęty przez ELAS popełnił samobójstwo)¹⁷. Pewnym mankamentem tej formacji było to, iż obok żandarmów pewną część członków stanowił element kryminalny. EASAD liczyła około 1000 ludzi a głównym jej rejonem działania był obszar Valos. Pieczę nad tą organizacją sprawowała niemiecka służba bezpieczeństwa – SD.

Generalnie należy ocenić, iż Bataliony Bezpieczeństwa okazały się nader skutecznym instrumentem walki z komunistyczną partyzantką¹⁸. Niemcy chętnie te formacje wykorzystywali, oszczędzając własne formacje policyjno-wojskowe. Potwierdza to analiza poniesionych strat. Z zestawienia wykonanego w okresie od 1 września 1943 r. do 1 września 1944 r. wynika, że straty jakie poniosły siły niemieckie w tym okresie wyniosły: 69 zabitych, 130 rannych i 170 zaginionych. W tym samym czasie straty Batalionów Bezpieczeństwa wyniosły: 637 zabitych 940 rannych i 586 zaginionych¹⁹. Te dane wskazują, że na części okupowanego terytorium dźwigały one na sobie główny ciężar walki z ELAS. Należy dodać, iż była to walka okrutna i bezpardonowa, w której nie było miejsca na humanitaryzm i szacunek dla przeciwnika. Cel stanowiło całkowite unicestwienie wroga, dlatego w czasie tej konfrontacji nikt nie brał jeńców, a jeśli zdarzyło się że zostali ujęci, to po przesłuchaniach natychmiast ich likwidowano.

Działalność utworzonych Batalionów Bezpieczeństwa cieszyła się daleko idącym zrozumieniem rządu emigracyjnego oraz niekomunistycznych organizacji konspiracyjnych. Jednostki te nie były postrzegane jako działające w interesie okupanta, ale jako oddziały walczące z komunistycznym niebezpieczeństwem w obronie niepodległości Grecji. O ich patriotycznej postawie świadczą również kontakty z prawicowym ruchem oporu, co stało się przyczyną aresztowania w maju 1944 roku generała Vassile Dertilisa²⁰. Niedługo później te same przyczyny legły u podstaw zmuszenia do rezygnacji z funkcji ministra spraw wewnętrznych Anastosisa Tauvalarisa.

 

Mozaika greckiego ruchu oporu

Atak III Rzeszy na ZSRR spowodował, że główną siłą antyniemieckiego ruchu oporu stała się KKE –  Grecka Partia Komunistyczna. 7 Plenum KC KKE uznało, że „agresja” na ojczyznę proletariatu zmieniła charakter toczącego się konfliktu z „imperialistycznego” na „wyzwoleńczy”, co pozwoliło greckim komunistom przystąpić do walki z okupantami. W okresie poprzedzającym dyktaturę Ioannisa Metaxasa KKE cieszyła się w wyborach poparciem około 10 procent społeczeństwa. W 1936 roku partia została zdelegalizowana. Większość działaczy znalazła się w więzieniach i obozach internowania, a pozostała część przeszła do działalności podziemnej. To zdobyte konspiracyjne doświadczenie  przydało się komunistom bardzo w okresie okupacji. Taktyka KKE zgodna z wytycznymi Kominternu wzorowana na strategii z lat 30-tych, polegała na tworzeniu frontów wyzwolenia narodowego. Już w lipcu 1941 roku powstał EEAM – Narodowo Robotniczy Front Wyzwolenia (Ethniko Ergatiko Apeleftherotiko Metopo) działający w środowiskach robotniczych. 27 września 1941 roku powołano do życia EAM – Narodowy Front Wyzwolenia (Etniko Apeleftherotiko Metopo) złożony z koalicji 6 lewicowych partii politycznych. KKE oczywiście w sposób niejawny ściśle kontrolowała działalność tej organizacji. W oficjalnie przedstawionej deklaracji ideowej komuniści głosili, iż głównym celem ich walki jest wypędzenie z Grecji niemieckich, włoskich i bułgarskich okupantów oraz niedopuszczenie do przejęcia władzy przez „reakcję”. 10 kwietnia 1942 roku utworzono ELAS czyli  komunistyczne siły zbrojne. Pierwsze grupy partyzanckie powstały samorzutnie już pod koniec 1941 roku lecz początkowo nikt nie miał nad nimi kontroli. Działalności partyzanckiej sprzyjało z jednej strony ukształtowanie terenu – Grecja była krajem zdecydowanie rolniczym o niewielkiej ilości dróg – a z drugiej brutalna polityka okupantów. Przyczyniła się ona do powstania klęski głodu i migracji dużych grup ludności z miast do wsi, gdzie stanowili bazę rekrutacyjną partyzantki. ELAS początkowo rozpoczęła działania na obszarach Rumelii, Tesalii oraz Macedonii. Brak ochotników rekompensowano wcielaniem do swych szeregów ukrywających się w górach przestępców. Potem w szeregi organizacji zaczęli wstępować masowo wszyscy. Jedni zindoktrynowani komunistyczną propagandą, inni ze strachu przed ekspedycjami karnymi okupantów czy głodem, jeszcze inni przyciągnięci legendą wybitnych dowódców zwanych kepatanios i chęcią walki o wolność ojczyzny. Generalnie komunistom dzięki umiejętnemu posługiwaniu się propagandą udało się stworzyć wrażenie, iż są jedyną patriotyczną siłą zdolną poprowadzić naród do masowej walki z okupantami. Jednym z pierwszych oddziałów zbrojnych ELAS była grupa Arisa Volouchiotisa (Antanas Klaras).      7 czerwca 1942 roku wkroczył on na czele małego 15 osobowego oddziału do wioski Domnista i ogłosił tam proklamację, w której wzywał do walki z niemieckimi i włoskimi okupantami oraz greckimi kolaborantami. Aris Velouchiotis  zaprowadził w oddziale żelazną dyscyplinę.  Była ona wynikiem nie tyle zamiłowania do wojskowego drylu, ale głównie sadystycznych skłonności samego dowódcy. Dla niektórych partyzantów próby odejścia z jego oddziału kończyły się tragicznie. Tak było w przypadku 25 osobowej grupy dezerterów chcących przejść do EDES.  Zostali oni ujęci i rozstrzelani we wsi Sperhiada²¹. Przy oddziale Aris Velouchiotisa funkcjonowała znana z okrucieństwa tzw. gwardia przyboczna Mavroscoufides – pełniąca funkcję żandarmerii. Jej członkowie nosili charakterystyczne nakrycie głowy w postaci czarnego okrycia głowy. W okresie późniejszym czarne czapki były elementem charakteryzującym elitarne komunistyczne oddziały zbrojne. Wiosną 1943 roku ELAS liczyła ponad 10.000 partyzantów i stała się najliczniejszą siłą antyniemieckiego ruchu oporu. Na czele ELAS stanął płk. Stafanos Sarafis²². Owo poczucie siły spowodowało, że w strukturach ELAS narastało przekonanie o konieczności zniszczenia wszystkich niekomunistycznych ugrupowań partyzanckich i zmonopolizowania ruchu oporu. Jednym z  oddziałów, na którym skupiły się ataki komunistów była grupa mjr. Georgiosa Kostopoulosa. Paradoks polegał na tym, iż sam major był osobą o poglądach socjalistycznych. Nie uchroniło go to przed podejmowanymi przez komunistów próbami likwidacji. W obliczu terroru ELAS Georgios Kostopoulos znalazł się w szeregach prawicowej organizacji EDES – Grecki Związek Narodowo-Demokratyczny (Ethnikos Demokratikos Ellenikos Syndesmos )²³. Została ona założona w sierpniu 1941 roku. Kierował nią oficer przedwojennej armii greckiej płk. Napoleon Żervas. Jej duchowym i politycznym przywódcą był gen. Nikolas Plastiras przybywający od 1935 roku na emigracji we Francji. EDES była organizacją o antymonarchistycznym, ale także antykomunistycznym charakterze. Głównym obszarem działalności EDES były góry Epiru będące rodzinnym terenem płk. Napoleona Żervasa. W wrześniu 1942 roku EDES liczyła 300 dobrze wyszkolonych partyzantów. Pierwsze ofensywne działania skierowane przeciw okupantom EDES podjął w II połowie 1942 r. a konkretnie 23 października 1942 roku, kiedy to jeden z oddziałów zaatakował włoską kolumnę transportową na drodze Janina – Arta. Teren Grecji był strategicznym obszarem z punktu widzenia brytyjskich interesów politycznych jak i wojskowych. Tędy biegły główne szlaki  zaopatrzeniowe dla walczących w Afryce sił niemiecko-włoskich.  30 września 1942 roku w Rumelii na czele niewielkiej 12 osobowej grupy komandosów wylądował w okupowanej Grecji płk. Eduard Meyers z BMM – Brytyjskiej Misji Wojskowej (British Military Mission). Jego zadaniem było podjęcie działań dywersyjnych przeciwko niemieckim połączeniom komunikacyjnym. 25 listopada 1942 roku brytyjscy komandosi współdziałając z partyzantami z ELAS i EDES, wysadzili most Gorgopotamus będący główną arterią komunikacyjną, którą Niemcy transportowali sprzęt dla walczącego w Afryce Africa Korps. Przerwa w komunikacji trwała kilka tygodni.

Kierownictwo SOE (Kierownictwo Operacji Specjalnych) wierzyło, że akcja ta stanie się wstępem do dalszych wspólnych działań z greckim ruchem oporu. Dlatego brytyjscy oficerowie łącznikowi próbowali wpływać na łagodzenie sporów występujących pomiędzy poszczególnymi formacjami partyzanckimi. Znaczącym krokiem w tym kierunku było zawarcie porozumienia między EDES, ELAS i EKKA, które podpisano 7 lipca 1943 roku. W II połowie 1943 roku okazało się, że lipcowe porozumienie stało się czystą fikcją i nie zapobiegło wybuchowi wojny domowej. Zadecydowały o tym  wydarzenia, na które Brytyjczycy nie mieli wpływu. Pierwszym był znaczący wzrost ilościowy jednostek ELAS liczących latem 1943 roku 15 000 bojowników i 20 000 osób stanowiących tzw. rezerwę. Siła bojowa prawicowych formacji partyzanckich była znacznie mniejsza. EDES skupiała w swych szeregach 5000 bojowników, natomiast około 1000 liczyła działająca w górach  Parnasu EKKA dowodzona przez płk. Demetrosa Psarrosa. Ta dysproporcja z pewnością  ułatwiła komunistom podjęcie decyzji o rozpoczęciu walki z wewnętrznymi rywalami. Istotną kwestią było rozbrojenie we wrześniu 1943 roku przez ELAS w momencie kapitulacji Włoch całej włoskiej dywizji „Pinerolo” i wejście w posiadanie 12 000 karabinów, moździerzy, karabinów maszynowych oraz artylerii, co poważnie ją wzmocniło i uniezależniło od dostaw brytyjskich. Komuniści nie musieli więc się obawiać, że w chwili rozpoczęcia walk staną w obliczu brytyjskiego embarga na dostawy broni. Nie bez wpływu na radykalizację działań lewicy miały nieudane rozmowy w Kairze, w trakcie których odrzucone zostały przez rząd emigracyjny żądania formułowane przez EAM. Delegacja powracająca do kraju informując o niechęci rządu i wspierających ich Brytyjczykach dla zgłoszonych propozycji liderów KKE, wzmocniła zdecydowanie konfrontacyjne skrzydło tej partii. Ważnym elementem, który wpłynął na wzrost tendencji radykalnych była niechęć ELAS wobec Brytyjczyków. Komuniści słusznie przewidywali, iż Londyn dążyć będzie do odbudowania swych wpływów w basenie Morza Śródziemnego, co pociągnie za sobą ustanowienie w Atenach przyjaznego sobie rządu. Stąd, pomimo deklarowanej współpracy nie ufali oni brytyjskim sojusznikom. Jednak główną przyczyną, która zadecydowała o wywołaniu wojny domowej była chęć przejęcia władzy przez komunistów. Uznano, żeby owo zamierzenie zrealizować należy zmonopolizować ruch oporu. Fizyczna likwidacja przeciwników i zastraszenie pozostałych miało być receptą na sukces w walce o władzę. Zniszczenie  niekomunistycznych ugrupowań  pozbawiłoby ELAS konkurentów, a rząd emigracyjny jednego z instrumentów wpływu na sytuację w kraju. Pewne znaczenie przy konstruowaniu wizji realizacji własnych planów miała również totalitarna ideologia. Jednym z jej elementów była teoria walki klas połączona z koncepcją eliminacji  przedstawicieli tzw. burżauzji. Konsekwencją była fizyczna likwidacja rywali z konkurencyjnych ugrupowań polityczno-militarnych. Nim ją rozpoczęto, uruchomiono zajadłą kampanię propagandową skierowaną przeciwko królowi, greckiemu rządowi emigracyjnemu oraz wszystkim niekomunistycznym organizacjom podziemnym.  Ten rozkręcony mechanizm nienawiści zaowocował okrucieństwem, które stało się nieodłącznym elementem wojny domowej. Warto dodać, że od wiosny 1943 roku w starciach pomiędzy ELAS a innymi grupami ruchu oporu zginęło około 150 osób²⁴.

 

Wojna Domowa

We wrześniu 1943 roku część konfrontacyjnie nastawionych członków najwyższych władz KKE uznała, że nadszedł dogodny moment do podjęcia walki. 2 października 1943 r. EDES ogłosiła apel kierowany do nie należących do partii komunistycznej członków ELAS, by odcięli się od planów swych liderów zmierzających do zniszczenia innych odłamów ruchu oporu. 5 października oddziały EDES zostały zaatakowane w Tesalii. Do walk doszło także w Epirze. Pretekstem do rozpoczęcia działań były wydarzenia, które miały miejsce w okolicy miejscowości Tsepelovo leżącej w okolicach Zagorachorii. Tam właśnie miejscowy komendant EDES nakazał aresztowanie działających na szkodę jego organizacji kilku lokalnych przywódców komunistycznej ELAS w tym Simosa Karagkitsesa. W odpowiedzi na to na odbytym spotkaniu, w którym uczestniczyli: Aries Velouchiotes, Andreas Tzimas – pełniący funkcję komisarza politycznego i Gieorgios Santos – Sekretarz Generalny KKE ustalono, iż siły ELAS uderzą na jednostki EDES²⁵. 12 października ELAS rozpoczęła ofensywę w całym kraju. Płk. Napoleon Żervas natychmiast po tym incydencie zaapelował do Anglików o wsparcie, a do lidera serbskich czetników generała Draży Mihajlovicia zwrócił się z propozycją współpracy w walce z komunistycznym zagrożeniem na Bałkanach. Obok EDES w trudnej sytuacji znalazły się także inne organizacje prawicowego ruchu oporu jak np. PAO – Panhelenistyczna Organizacja Wyzwolenia (Panellinios Apeloutherofiki Organosis), bowiem w momencie rozpoczęcia przez  ELAS działań zbrojnych również one stały celem ataku. Siły PAO działające w Macedonii, podobnie jak i innych organizacji były wielokrotnie słabsze od komunistów, więc udało im się je szybko rozbić²⁶. Natomiast pomimo miażdżącej przewagi  komunistom nie udało się zniszczyć EDES, która stawiła zdecydowany opór. W odpowiedzi na apel płk. Napoleona Żervasa, Brytyjczycy postanowili wesprzeć jego organizację dostarczając broń i amunicję. W nocy z 17 na 18 października 1943 roku rozpoczęła się niemiecka ofensywa antypartyzancka pod kryptonimem „Panther”. Korzystając z niej, partyzanci ELAS pod wodzą Arisa Velouchiotisa podjęli nieudaną próbę zniszczenia oddziałów EDES.Tuż przed rozpoczęciem wojny domowej doszło do nawiązania kontaktów pomiędzy płk. Napoleonem Żervasem a dowódcą XXII korpusu niemieckiego – gen. Hubertem Lanzem. 5 października 1943 r. do kwatery płk. Napoleona Żervasa dotarła delegacja Międzynarodowego Czerwonego Krzyża z propozycją zawieszenia działań wojennych przeciw Niemcom. Oczywiście Niemcy w zamian za to mieli zobowiązać się do nie podejmowania represji wobec ludności cywilnej oraz do nie atakowania partyzantów. Najprawdopodobniej wówczas, znajdując się w sytuacji przymusowej w obliczu komunistycznej agresji, pułkownik wydał rozkaz wstrzymania starć z Niemcami. Trudno powiedzieć, czy został on wydany na piśmie, ale jest faktem, że jednostki EDES praktycznie aż do lipca 1944 roku nie podejmowały działań zaczepnych wobec sił niemieckich²⁷. Ów nie- pisany rozejm stał się podstawą do inspirowania kampanii kłamstw kierowanej przeciw dowódcy EDES, w trakcie której oskarżano go o zdradę i kolaborację z Niemcami. Istniejące dokumenty nie dają podstaw do formułowania poglądu na temat istnienia tajnego porozumienia, jakie rzekomo zostało wówczas podpisane. Porozumienie nie było zresztą możliwe, co widać wyraźnie po „kompromisowych” propozycjach wypracowanych w kwaterze Grupy Armii „E” w Salonikach, a które sprowadzały się do nakłonienia EDES do bezwarunkowej kapitulacji wobec Wehrmachtu²⁸. W nocy z 5 na 6 lipca 1944 roku oddziały EDES zaatakowały siły niemieckiego XXII Korpusu na drodze Arta-Janina. Tymczasem ogień walki partyzanckiej bez żadnych ograniczeń rozpalany był przez ELAS. Efektem tego były niejednokrotnie zbrodnie. Przykładem może być zasadzka na kompanię Werhmachtu  przeprowadzona przez ELAS w grudniu 1943 roku, kiedy to partyzanci po walce zamordowali wziętych do niewoli 78 niemieckich jeńców. W odwecie za ten czyn doszło do największej masakry ludności cywilnej w Grecji. Żołnierze 117 Dywizji Strzelców Górskich rozstrzelali w okolicach miejscowości Kalvaryta 696 osób płci męskiej w wieku od 16 do 70 lat²⁹. Terror stosowany na masową skalę tak przez siły policyjne jak i wojskowe, był nieodłącznym instrumentem niemieckiej polityki na okupowanych terenach Grecji. Dokonywano aresztowań, zsyłek do obozów koncentracyjnych oraz egzekucji zakładników. Okrutnie pacyfikowano wsie mordując niejednokrotnie większość lub wszystkich mieszkańców. Do najkrwawszych tego typu operacji należały: Kommenno – 317 ofiar, Mussotitsia – 165 ofiar, Choriates – 346 ofiar, Klissura – 215 ofiar, Distomo – 246 ofiar. W czasie całej niemieckiej okupacji śmierć w egzekucjach odwetowych poniosło 71 000 osób a dalszych 31 000 zginęło w czasie pacyfikacji. Poza tym utworzono 22 obozy koncentracyjne, z których najgorszą sławę miał obóz w Hiardari, w którym zginęło 19 tysięcy więźniów. Generalnie bilans niemieckich zbrodni w Grecji był przerażający. Śmierć poniosły 394 000 osób, w tym 91.000 stanowiły ofiary terroru, natomiast 23.000 zginęło w walce z okupantami³⁰.

3 stycznia 1944 r. w okolicach Tzumerka oddziały EDES przystąpiły do kontrofensywy³¹. Niestety, przewaga liczebna komunistów spowodowała, iż formacje EDES zostały odrzucone na pozycje wyjściowe. Ta porażka, naciski brytyjskie oraz olbrzymia dysproporcja sił zmusiły płk. Napoleona Żervasa do zawarcia rozejmu, co nastąpiło 4 lutego 1944 roku.  Natomiast 29 lutego 1944 r. w Place podpisano oficjalne porozumienie pomiędzy dwiema organizacjami. Sankcjonowało ono terytorialne status quo. Każda z formacji miała prawo działać tylko w obrębie obszarów znajdujących się pod ich kontrolą. Faworyzowało to ELAS, bowiem 35% terytorium było w jej rękach. EDES mogła funkcjonować tylko na terenach Epiru. Układ rozejmowy był w pewnym sensie również zwycięstwem  Brytyjczyków. Sam wybuch wojny domowej spowodował, że Wielka Brytania została zmuszona do opowiedzenia się po jednej ze stron. W kierownictwie brytyjskim dał się wówczas zauważyć głęboki podział pomiędzy SOE, dowódcami wojskowymi a kierownictwem politycznym. Ci pierwsi, odpowiedzialni za planowanie operacji militarnych przestrzegali rząd przed zerwaniem z ELAS twierdząc, że będzie miało to negatywne konsekwencje dla przeprowadzanych na terenach Grecji operacji dywersyjno-sabotażowych. Z punktu widzenia wojskowego było to myślenie słuszne ale zwycięstwo komunistów w Grecji stawiało pod znakiem zapytania sens brytyjskiego militarnego zaangażowania w tej wojnie. Brak zainteresowania powojennym układem sił spowodowałby powstanie sytuacji, w ramach której angielski żołnierz umierałby w tej wojnie po to, by Europa stała się sowiecką strefą wpływów. Ten problem rozumiał doskonale premier Winston Churchill. Uważał on, że należy zrobić wszystko, by nie dopuścić do zdobycia władzy przez ELAS przy jednoczesnym stworzeniu warunków do zainstalowania w Grecji prozachodniego rządu. W efekcie Wielka Brytania oficjalnie zajmując stanowisko neutralne, w sposób aktywny wspierała siły EDES dostarczając sprzęt wojskowy, przy jednoczesnym zablokowaniu dostaw broni dla ELAS. Wydaje się, że dzięki tej uzyskanej pomocy EDES była w stanie przetrwać ataki komunistów. Fakt ten nie pozostał bez wpływu na stosunki pomiędzy Brytyjczykami a ELAS. Wzrost napięcia pomiędzy stronami nastąpił po śmierci, jaką poniósł z rąk komunistów członek brytyjskiej misji wojskowej ppor. Edgar Hubbard³². Jednak pomimo tych złych relacji, ELAS nie zdecydowała się otwarcie wystąpić przeciw Brytyjczykom, co więcej, pomimo tak przygniatającej przewagi nad swoimi oponentami postanowiła z nimi podpisać porozumienie. Wydaje się, że najważniejszym czynnikiem, który skłonił komunistów do chwilowego zawieszenia działań zbrojnych była pomoc Brytyjczyków udzielona EDES, co uniemożliwiło jej szybkie zniszczenie. Drugim elementem była niechęć do inicjowania otwartej walki z siłami antykomunistycznymi, z uwagi na propagandowe wykorzystywanie tego faktu przeciw KKE. Kolejną  istotną kwestią było stanowisko Moskwy wykazującej całkowity brak zainteresowania sytuacją polityczną w Grecji a jednocześnie naciskającej na KKE, by doszła do jakiegoś modus vivendi z Brytyjczykami. Stalin w tamtym okresie nie chciał tworzyć sytuacji konfliktowych z zachodnimi sojusznikami, szczególnie w odniesieniu do kraju nie znajdującym się w tamtym okresie w orbicie zainteresowań ZSRR. Układ w Place, jak się niebawem okazało, był dla ELAS kwestią chwilowej taktyki. Komunistyczni liderzy postanowili na zewnątrz wykazywać wolę porozumienia i współpracy oraz jednocześnie w dalszym ciągu dążyć do unicestwienia swych politycznych rywali. W kwietniu 1944 roku oddziały komunistyczne uderzyły na działające na terenie gór Pindus zgrupowanie EKKA zadając mu poważne straty. Kręgosłup organizacji został ostatecznie przetrącony w wyniku zamordowania przez ELAS 17.04.1944 r. dowódcy EKKA – płk. Dimitriosa Psarrosa³³. Około 200 partyzantów EKKA, którym udało się przeżyć wstąpiło do Batalionów Bezpieczeństwa tworząc kompanię tzw. 5/42 pułku evzonów³⁴. Mordy szerzyły się wszędzie. Chrestos Zalakostats wspominał, że grupy ELAS likwidowały na ulicach Aten we wrześniu 1944 roku 2 członków dziennie lub współpracowników organizacji X³⁵. Zbrodnie te miały głównie miejsce na obszarach zajętych przez komunistów, gdzie ELAS tworzyła własną administrację oraz formacje porządkowe w postaci Gwardii Cywilnej. Tam przystąpiono do brutalnej rozprawy z „kolaborantami”, którymi okazywali się być wszyscy nieprzychylnie ustosunkowani do komunistów. Olbrzymią rolę na terenach opanowanych przez ELAS odgrywały sądy ludowe, które pod przykrywką wymierzania sprawiedliwości zdrajcom, skazywały na śmierć politycznych przeciwników. W obliczu szalejącego komunistycznego terroru, zaczęły tworzyć się różnorakie prawicowe organizacje posługujące się kontrterrorem. Do takich grup należała też utworzona w połowie 1943 roku w Atenach organizacja X³⁶. Kierował nią pułkownik armii greckiej Giorgios Grivas znany później ze swej działalności na Cyprze³⁷. Jednym z celów organizacji X była likwidacja komunistycznych aktywistów. W szczególności chodziło o członków tajnej komunistycznej policji politycznej OPLA – Oddziały Ochrony Walki Ludu (Organowi Prostasias Laiku Agona), zajmującej się wykonywaniem wyroków na kolaborantach i zdrajcach oraz przedstawicielach opozycyjnych ugrupowań politycznych. W ciągu 3 lat okupacji OPLA zamordowała około 13 500 osób³⁸.

 

Kwestia Macedońska

Przedwojenna Grecja była krajem, w którym zamieszkiwały liczne mniejszości etniczne. Jedną z nich była mniejszość macedońska. Stanowiła ona niewielki procent ogółu ludności. Tereny Macedonii były istotne ze względu na działalność grup autonomicznych i irredendystycznych wśród społeczności pochodzenia słowiańskiego. Swoje sympatie kierowały w stronę Bułgarii lub Jugosławii, gdzie zamieszkiwali licznie Macedończycy.  Greccy politycy różnych opcji obawiali się utraty części swego terytorium. Obawy te były uzasadnione. Po upadku Grecji część terenów Wschodniej Macedonii oraz Tracji Egejskiej znalazła się pod okupacją bułgarską. Zamierzeniem Sofii było włączenie tych obszarów do swojego państwa. Rozpoczęto aktywną politykę bułgaryzacji. We wrześniu 1941 roku na tych terenach w okolicy miast Drama i Doxaton położonych w środkowej Macedonii, wybuchło  powstanie przygotowane przez KKE – Grecka Partia Komunistyczna (Komunistikon Koma tis Elados), w którym wzięło udział 2000 chłopów. 28 września 1941 r. tłum zaatakował budynek władz miejskich zabijając 4 policjantów. Tego samego dnia zmasakrowano 20 policjantów na posterunku w Doksato, mordując przy okazji także członków ich rodzin. Spalono elektrownię w Dramie, zniszczono kilka mostów. W odwecie za te wystąpienia Bułgarzy podjęli działania pacyfikacyjne. W ich wyniku  zginęło około 3000 osób. Fala represji, jaka ogarnęła ten region doprowadziła do masowej ucieczki kilkudziesięciu tysięcy osób pochodzenia greckiego.³⁹ Generalnie Bułgarzy na tym obszarze zaskarbili sobie sympatię miejscowej ludności, głównie dlatego, iż byli postrzegani jako obrońcy przed greckimi prześladowaniami. Latem 1942 roku wsie zamieszkałe przez ludność słowiańską były odwiedzane przez oddziały ELAS. Akcje te miały na celu zastraszenie ludności wykazującej probułgarskie sympatie. 5 marca 1943 roku powstał dzięki pomocy włoskiego wywiadu Bułgarsko-Macedoński Rewolucyjny Komitet, obejmujący swym zasięgiem działania regiony: kosturski i floryński⁴⁰. Jego twórcami byli miejscowi działacze probułgarscy. W latach 1943-1944 wstąpiło do niego 10 000 Macedończyków. Z uwagi na zagrożenie ze strony ELAS, powstały w ponad 40 wsiach uzbrojone przez Włochów formacje paramilitarne zwane Ohraną (Obrona) albo również kontraczetami⁴¹. Głównymi inspiratorami politycznymi tworzenia samoobron byli współpracujący z IMRO (Wewnątrz – Macedońska Organizacja Rewolucyjna) bułgarscy emigranci tacy jak Lazar Mladenow czy Andon Kalczew. Te posunięcia wywołały  reakcję ze strony komunistów. 1 maja 1943 roku liczący 600 osób oddział ELAS dokonał pacyfikacji wsi Lakomata (Starichani) mordując 40 członków lokalnej samoobrony wraz  z kilku osobami duchownymi⁴². Ta akcja była zapowiedzią nadchodzącej fali zbrodni. 2 maja 1943 roku przez ELAS  zaatakowane zostały wsie Tryse, Nestram i Ezerets gdzie doszło do porwań młodych Macedończyków, których chciano zmusić do służby w partyzantce. Atakowane wsie często stawiały zaciekły opór⁴³. Daleko idącej pomocy Madończykom udzielił pułkownik armii bułgarskiej Ivan Marinov, dzięki któremu Komitet Macedońsko-Bułgarski w Kastorii otrzymał pewną ilość sprzętu wojskowego w postaci 960 sztuk karabinów oraz 3 karabinów maszynowych. Kapitulacja Włoch we wrześniu 1943 roku doprowadziła do wzrostu zainteresowania władz niemieckich macedońską społecznością. Niemcy potrzebowali sił policyjnych, które by mogły kontrolować tereny znaczące ze strategicznego punktu widzenia. Dlatego jeden z liderów macedońskich separatystów Ivan Michajlov postanowił podjąć rozmowy na temat powołania jednostek ochotniczych IMRO. Po pertraktacjach Hitler wyraził zgodę na powstanie trzech uzbrojonych i podlegających SS batalionów. Kadra dowódcza składała się zarówno z Bułgarów jak i z osób wywodzących się z lokalnej mniejszości. Aktywizacja działań lokalnych formacji antykomunistycznych pociągnęła za sobą kontrakcję ELAS,  która obok przeciwdziałania propagandowego przystąpiła wiosną 1944 roku do terrorystycznych ataków na macedońskie wsie. 15 marca 1944 r. we wsi Veschitsa został zamordowany lokalny przywódca – Giergij Kreszkow. Tego samego dnia zamordowano braci Kozow we wsi Lukowica. 16 marca doszło do pojedynczych egzekucji w 9 innych wsiach. 27 marca spalono częściowo wieś Tikweni. 5 czerwca 1944 roku we wsi Turye, ELAS zamordowała z zimną krwią 28 członków lokalnej milicji. 21 sierpnia 1944 r. w wyniku ataku ELAS na wieś Czeretnisa zginęło w walce 20 członków IMRO, 300 zaś  wziętych do niewoli okrutnie zmasakrowano nożami⁴⁴.

Na terenie greckiej Macedonii w sierpniu 1943 roku rozpoczęła swą działalność także wchodząca w skład ELAS komunistyczna organizacja wojskowa znana pod nazwą SNOF (Słowiańsko-Macedoński Front Narodowo-Wyzwoleńczy). Rekrutację do SNOF miała przyspieszyć deklaracja określająca prawo słowiańskich Macedończyków do samookreślenia. Miało to być  remedium na probułgarską propagandę. Ludność Macedońska zgłaszała masowo akces do tej formacji, co niepokoiło bardzo greckich komunistów obawiających się, że SNOF stanie się siłą zbyt samodzielną i pokusi się o podjęcie walki o niepodległą Macedonię lub wezwie do połączenia z Macedonią vardarską i utworzenia republiki autonomicznej wchodzącej w skład Jugosławii. Te argumenty legły u podstaw decyzji PEEA – Polityczny Komitet Wyzwolenia Narodowego (Politiki Epitropi Ethnikis Apeleftheroseos), podjętej w maju 1944 roku a rozwiązującej siły SNOF. Decyzja ta spotkała się z niezadowoleniem KPJ, która uważała się za adwokata sprawy macedońskiej w Grecji. KKE zaniepokojona była faktem zbyt silnych dążeń autonomicznych, choć z drugiej strony zdawała sobie sprawę z tego, że SNOF stanowiła potężną rekrutacyjną bazę partyzantki komunistycznej. 30% żołnierzy ELAS stanowili Macedończycy⁴⁵.

 

Wyzwolenie

W marcu 1944 roku na terenach kontrolowanych przez ELAS rozpoczęto tworzenie cywilnej administracji i zarazem konkurencyjnego ośrodka władzy PEEA z prof. Aleksandrosem Svolosem na czele. Komuniści za pomocą faktów dokonanych zamierzali przejąć władzę w kraju ustanawiając na zdobytych obszarach ośrodek quasi rządowy. Komplikowało to sytuację greckiego rządu emigracyjnego, który znalazł się pod presją przybyłych do Egiptu krajowych działaczy ruchu oporu, żądających wpływowych – głownie siłowych – resortów w rządzie dla przedstawicieli EAM-ELAS (m.in. ministerstwa sprawiedliwości i spraw wewnętrznych). Realizacja tych postulatów spowodowałaby utratę przez ugrupowania niekomunistyczne realnego wpływu na bieg wydarzeń w kraju i przypieczętowałaby zwycięstwo sił komunistycznych w Grecji. Z uwagi na zdecydowany sprzeciw premiera Emanuela Tsuderosa wobec tych propozycji,  w greckich siłach zbrojnych wybuchł bunt zorganizowany przez lewicowych oficerów. Emanuel Tsuderos podał się do dymisji. Jego następca Sofoklis Venizelos również nie potrafił uporać się z powstałym problemem. Dopiero Giorgios Papandreu objąwszy fotel prezesa rady ministrów wezwał na pomoc jednostki brytyjskie, które rewoltę stłumiły.⁴⁶ W armii greckiej przeprowadzono czystkę pozostawiając w niej tylko te oddziały, które miały zdecydowaną orientację antykomunistyczną. W maju 1944 roku premier powołał nowy rząd z udziałem PEEA. W ramach zawartego układu libańskiego organizacja ta uzyskała kilka stanowisk ministerialnych. Niemal natychmiast umowę oprotestowały władze krajowe KKE uznając, iż podpisujący ją delegaci nie mieli właściwych pełnomocnictw. Dopiero 4 września 1944 roku PEEA zakończyła obstrukcję i wydelegowała swoich 5 ministrów do powstałego Rządu Jedności Narodowej. Niewątpliwie wpływ na taką decyzje miały rozmowy liderów PEEA z przedstawicielami sowieckiej misji wojskowej, kierowanej przez płk. Georgija Popowa, który namawiał  liderów KKE do współpracy z Brytyjczykami. 26 września 1944 roku zostało podpisane w Casercie we Włoszech porozumienie, które podporządkowywało siły ELAS i EDES Rządowi Jedności Narodowej oraz operacyjnie siłom brytyjskim. W październiku 1944 r. pod wodzą generała Rolanda Scobie wylądował w Grecji 26.000 kontyngent brytyjski realizując operację „Manna”. W jego składzie znajdowały się 2 jednostki greckie, III Brygada Górska dowodzona przez płk. Trasyvulosa Tsakalotosa i Święty Szwadron utworzony w Palestynie w 1942 roku pod komendą płk. Christodulosa Tsigandesa. Siły te, w porównaniu z 70 tysięczną ELAS były bardzo niewielkie. 14 października zostały zajęte Ateny. 4 dni później tłum witał wracającego z emigracji premiera Georgio Papandreu. Do 10 listopada Grecja została wyzwolona. Niemal  natychmiast pojawił się problem ustabilizowania sytuacji wewnętrznej. Grecja wyszła z wojny poważnie zniszczona. Kraj stał się ekonomiczną ruiną, a w niektórych jego częściach panował głód. Rząd stał przed problemem uruchomienia produkcji i poprawy sytuacji na rynku żywnościowym. Główną jednak przeszkodą rozwoju były nierozwiązane problemy polityczne. ELAS zajęła stanowisko wyczekujące, chcąc zorientować się jakimi siłami dysponowały rząd grecki i ich brytyjscy sojusznicy. W listopadzie 1944 roku doszło do zaognienia relacji pomiędzy gabinetem Papandreu a ELAS. Premier nie mogąc tolerować trwania stanu dwuwładzy i dalszego istnienia niezależnych i wrogo nastawionych do rządu  dużych jednostek zbrojnych, podjął decyzję o rozbrojeniu wszystkich formacji partyzanckich i włączeniu byłych żołnierzy ELAS do tworzącej się nowej armii. Oczywiście komuniści nie chcieli zgodzić się na takie rozwiązanie. 65% terytorium kraju, a szczególnie  prowincja znajdowało się pod ich kontrolą. Tam funkcjonowała komunistyczna administracja. KKE szybko uzmysłowiła sobie, jak olbrzymią przewagą dysponuje i dlatego rozpoczęła działania zmierzające do przejęcia władzy. Rząd nie posiadał sił, które mogłyby zostać użyte do przywrócenia porządku w kraju. Pragmatyzm zmuszał więc do korzystania z tych, które funkcjonowały w czasie niemieckiej okupacji. Tak było m.in. w Atenach, gdzie pozostawiono na służbie liczącą 3000 osób policję i żandarmerię pod kierownictwem Evangelosa Everta. 20 listopada 1944 roku wydano dekret rozwiązujący oddziały partyzanckie. Ministrowie z EAM warunkowali wyrażenie zgody na rozbrojenie uprzednim rozwiązaniem wszystkich formacji wojskowych, także tych  przybyłych z emigracji. Pomysł ten został odrzucony.

 

Dekemvriana

Generał Ronald Scobie 1 grudnia 1944 roku ogłosił rozkaz rozwiązania ELAS w ciągu 10 dni. 2 grudnia 1944 r. siły ELAS rozpoczęły przemieszczanie się w kierunku Aten. Jednocześnie w stolicy EAM zamierzała ogłosić strajk generalny, który miał być poprzedzony wielką manifestacją. 3 grudnia 1944 roku 250 000 tłum komunistycznych sympatyków, wśród których było sporo uzbrojonych bojówkarzy, ruszył z placu Syntagma w kierunku siedziby policji. Kiedy manifestanci dotarli na miejsce, doszło do konfrontacji z siłami porządkowymi. Zginęło około 28 demonstrantów a 148 było rannych⁴⁷. Równocześnie 3 grudnia 1944 roku  po południu członkowie prawicowej organizacji X zaatakowali ELAS na wzgórzu Philopappos. 4 grudnia ELAS rozpoczęła ofensywę na pełną skalę atakując głównie budynki rządowe i policji. Początkowo starano się unikać atakowania brytyjskich oddziałów wojskowych. W nocy z 4 na 5 grudnia 1944 r. Winston Churchill wydał rozkaz podjęcia działań przeciwko ELAS. Jego rozkaz skierowany do generała Ronalda Scobie brzmiał: „Musimy utrzymać i zdominować Ateny. Byłoby znakomicie, gdyby się panu udało to zrobić bez rozlewu krwi, ale także przy rozlewie krwi, jeśli to konieczne”⁴⁸. Jednym z miejsc, gdzie 6 grudnia 1944 roku rozpoczęły się szczególnie zaciekłe walki, były koszary i sztab żandarmerii w szkole Makrygianis. 88 oficerów i 429 żandarmów dowodzonych przez płk. Georgiosa Samuela stawiło liczącym 3000 partyzantów oddziałom ELAS komunistów zdecydowany opór. W wyniku walk zginęło 12 oficerów, 65 podoficerów i 86 żandarmów. 7 grudnia 1944 roku doszło do pierwszych starć z pododdziałami III Brygady Górskiej. W Pireusie ELAS zdobyła główną kwaterę marynarki wojennej. Generalnie sytuacja sił grecko-brytyjskich w Atenach była z każdym dniem trudniejsza. 11 grudnia 1944 roku do Aten przybył marszałek Harold Aleksander. Po analizie sytuacji uznał on, iż znajdujące się w stolicy oddziały brytyjskie – posiadające zapasy amunicji tylko na kilka dni – nie są w stanie bez posiłków stłumić rewolty ELAS. Dlatego postanowiono wzmocnić brytyjski garnizon. W tym celu ściągnięto z Włoch 4 dywizję piechoty. Tymczasem 12 grudnia ELAS podjęła kolejną próbę całkowitego opanowania miasta zdobywając ateński ratusz. Był to pierwszy dzień, kiedy doszło do poważnych walk z oddziałami brytyjskimi. 20 grudnia 1944 roku do kontrataku ruszyli wzmocnieni siłami 4 dywizji Brytyjczycy wypierając ELAS z zajmowanych pozycji. Zdobywano w ciężkich walkach ulicę po ulicy, dom po domu, dokonując jednocześnie masowych aresztowań członków i sympatyków lewicy. W Atenach i okolicach zatrzymano 7540 osób, które uznano za podejrzane i deportowano na Bliski Wschód. Poza Atenami w pozostałej części kraju  trwał stan swoistej koegzystencji pomiędzy ELAS a Brytyjczykami, co zostało wykorzystane przez komunistów do podjęcia 21 grudnia 1944 roku ofensywy przeciw grupom antykomunistycznym w Macedonii i w Epirze przeciwko EDES, której jednostki broniły się zaciekle w twierdzy Preveza. W celu uniknięcia całkowitego wyniszczenia, brytyjska marynarka wojenna ewakuowała oddziały EDES liczące 2000 ludzi na wyspę Korfu⁴⁹. Wraz z nadchodzącym nowym rokiem na greckiej scenie politycznej zaszły ważne wydarzenia. Na Święta Bożego Narodzenia do stolicy kraju Aten przybył premier Wielkiej Brytanii Winston Churchill⁵⁰. Efektem jego pobytu były zmiany w rządzie greckim. 2 stycznia 1945 r. do dymisji podał się Georgios Papandreu a jego miejsce zajął generał Nikolaos Plastiras, natomiast funkcję regenta objął arcybiskup Damaskinos (Dimitrios Papandreu). 8 stycznia 1945 roku ELAS nie widząc szans na zwycięstwo rozpoczęła negocjacje. Ostatecznie 15 stycznia wszedł w życie rozejm. Bilans toczonych w miesiącu grudniu  i styczniu walk był tragiczny – zginęło według różnych danych od 11.300 do 14.100 osób. Około 15.000 zakładników zostało przez ELAS zabranych z Aten i pognanych w marszu śmierci. Specjalna komisja badająca okoliczności sprawy zbrodni popełnionych na zakładnikach, odnalazła 8 752 ciała ofiar zamordowanych przez komunistów w Attyce i Peloponezie⁵¹. Wśród ofiar ELAS znalazło się trzech byłych ministrów rządu kolaboracyjnego i kilkaset innych osób (w tym policjantów). Brytyjczycy w czasie grudniowych walk ponieśli straty wynoszące 210 zabitych i 55 zaginionych, natomiast greckie jednostki żandarmerii utraciły 458 funkcjonariuszy (w części zamordowanych przez komunistów). Straty ELAS wyniosły około 2000-3000 zabitych⁵². W proteście przeciwko brutalnemu traktowaniu jeńców przez ELAS, ze współpracy z komunistami zrezygnował prof. Aleksander Svolos. Należy podkreślić, że grudniowe przesilenie było najpoważniejszą próbą przejęcia władzy przez komunistów. Udało się temu zapobiec tylko dzięki determinacji ze strony premiera Winstona Churchilla. Grecja nie miała więc wątpliwej przyjemności poznania komunistycznego raju. Ostateczne porozumienie zawarto 12 lutego 1945 r. w miejscowości Varkiza. Przewidywało ono demobilizację ELAS, amnestionowanie wszystkich więźniów  politycznych, przeprowadzenie wyborów i referendum w sprawie powrotu króla. ELAS miała zdać wszelką posiadaną broń. Postulat ten nie został wypełniony. Komunistyczne formacje oddały głównie broń ciężką: 163 moździerzy i 32 działa artyleryjskie oraz 41 000 starej broni produkcji włoskiej. Pozostała część  broni głownie automatycznej została głęboko ukryta. Wskazywało to na to, że liderzy KKE nie zamierzali rezygnować z walki zbrojnej. Około 5000 komunistów uciekło do Jugosławii, Albanii i Bułgarii. Ci, którzy pozostali w kraju poddani zostali ścisłej obserwacji. Nie wszyscy członkowie ELAS uznali porozumienie w Varkizie. Część udała się w góry, by nadal prowadzić swą walkę. Władze greckie chcąc ustabilizować sytuację w kraju, musiały podjąć zdecydowane kroki celem zniszczenia tych grup i zaprowadzenia porządku na prowincji. Do walki z komunistycznymi niedobitkami wysłano oddziały Gwardii Narodowej. Pobór do tej nowo powstałej formacji, ogłoszono jeszcze w trakcie Demikivarny. Wstąpiło do niej około 12 tysięcy byłych członków Batalionów Bezpieczeństwa, 1300 członków żandarmerii i kilkuset członków organizacji X. Masowe wykorzystanie byłych żołnierzy Batalionów Bezpieczeństwa stało się konieczne z uwagi na ich doświadczenie, bowiem rząd grecki nie posiadał sprawnych i przeszkolonych do walki z partyzantką jednostek policyjno-wojskowych. Naturalnie do struktur Gwardii Narodowej zaciągali się wszyscy, którzy pragnęli szukać zemsty na swych komunistycznych prześladowcach. Tak było np. w Epirze, gdzie rekrutami do służby w Gwardii Narodowej byli dawni partyzanci EDES. 16 czerwca 1945 roku popełnił samobójstwo wytropiony przez oddział Gwardii Narodowej Aris Velouchiotis. Ten owiany legendą jeden z najsławniejszych ale i najokrutniejszych dowódców ELAS, potraktował porozumienie w Varkizie za zdradę i utworzywszy 100 osobowy oddział, kontynuował działalność. Nienawiść i legenda, jaką budził Aris Velouchiotis spowodowała, że po jego śmierci gwardziści obcięli mu głowę i wraz z głową jego zastępcy powiesili ją na miejskim placu w Trikkali⁵³.

 

Wojna domowa – druga odsłona

W połowie roku 1945 zaszły poważne zmiany personalne w strukturach KKE. W maju powrócił do kraju więziony przez Niemców w obozie koncentracyjnym Dachau – przywódca KKE Nikos Zachariadis. W trakcie czerwcowego 12 Plenum Centralny Komitet uznał za istotne dalsze poszukiwanie możliwości przejęcia władzy. Zamierzano to osiągnąć za pomocą różnych działań skierowanych przeciwko rządowi. Instrumentem walki miały być: demonstracje, strajki, manifestacje. Nie podjęto jeszcze wówczas ostatecznej decyzji o podjęciu walki zbrojnej, ale wskazywano na możliwość wyboru takiej strategii. Nikos Zachariadis jasno określał cele greckich komunistów: „Albo wrócimy do systemu przypominającego dyktaturę monarcho-faszystowską, ale surowszego, albo walka EAM o wyzwolenie narodu zostanie uwieńczona wprowadzeniem w Grecji demokracji ludowej”⁵⁴. KKE była partią wyznającą totalitarną ideologię, w ramach której dyskusje z przeciwnikami prowadzono za pomocą noża i karabinu. Radykalny program polityczny oparty na demagogicznych hasłach spychał komunistów w stronę wyboru rozwiązań siłowych. Wielu z członków KKE podzielało pogląd wspomnianego Arisa Velouchiotisa, który odpowiadając na pytanie jednego z dziennikarzy dotyczące przyczyn klęski EAM-ELAS odpowiedział: „Stało się tak dlatego, że nie zabiliśmy wystarczająco dużo ludzi, kiedy Anglicy interesowali się miejscem zwanym Grecją. Gdybyśmy nie pozostawili przy życiu żadnego z ich zwolenników nie zdołaliby przeprowadzić desantu. Jednak inni zabraniali zabijać i oto do czego nas to doprowadziło. Rewolucje zwyciężają wtedy, gdy rzeki czerwone są od krwi, warto zaś ją przelewać, gdy zadośćuczynieniem ma być udoskonalenie ludzkości”⁵⁵. Jednak pomimo tych wywodów czołowego dowódcy partyzantki komunistycznej, warto podkreślić, że dokonania ELAS w dziele mordowania swoich przeciwników były całkiem spore. Stąd trudno się dziwić, że reakcją na owe zbrodnie był odwet w postaci „białego terroru”. Mszczono się w ten sposób za setki pomordowanych i zamęczonych przez komunistów towarzyszy broni, przyjaciół, członków rodzin. Rachunki krzywd musiały zostać wyrównane. Szczególnie aktywnością w dziele antykomunistycznego kontrterroru wykazywała się organizacja X działająca w Tesalii i na Peloponezie. Na niektórych obszarach liczebność członków tej formacji przewyższała liczebność sił bezpieczeństwa (zdarzało się, że sami funkcjonariusze sił bezpieczeństwa byli członkami organizacji X). Według danych służb specjalnych,  liczebność prawicowych ugrupowań paramilitarnych wynosiła 15.000 ludzi. Współpracowały one ściśle z rządowymi formacjami bezpieczeństwa⁵⁶. Generalnie oblicza się, iż w okresie pomiędzy porozumieniem w Varkizie a pierwszymi wyborami zginęło 1289 osób związanych z komunistyczną lewicą. Z tego 953 osoby zabite zostały przez nieregularne zbrojne grupy antykomunistyczne, 250 przez Gwardię Narodową, 82 przez żandarmerię, 4 przez Brytyjczyków, 6681 osób zostało rannych⁵⁷. Kraj powoli staczał się w otchłań wojny domowej. Kolejne miesiące 1946 roku przyniosły pogorszenie się sytuacji wewnętrzna Grecji. W kraju nasilał się terror. W okresie pomiędzy styczniem a majem na fali politycznych mordów zginęło 68 osób. We wrześniu liczba ta wzrosła do 169. Głównym celem ataków komunistycznych band stali się żołnierze Gwardii Narodowej oraz żandarmerii. Na przełomie stycznia i maja 1946 roku zginęło 28 żandarmów. 30 marca 1946 roku w miejscowości Litohoro 60 osobowy oddział złożony z byłych partyzantów ELAS przeprowadził szturm na posterunek policji. Zginęło 6 żandarmów i żołnierzy oraz 2 osoby cywilne, spłonęło także kilka budynków⁵⁸. Akcja ta została przeprowadzona na osobisty rozkaz Nikosa Zachariadisa, bez wiedzy KKE, która ogłosiła, że nie ma z nią nic wspólnego. Liczba podobnych operacji szczególnie na terenach Macedonii i Tesalii w ciągu kilka miesięcy radykalnie wzrosła. W drugiej połowie 1946 roku notowany był wzrost aktywności komunistycznej partyzantki. W lipcu 1946 roku zaatakowano z zasadzki jednostkę wojskową w Pondokerasii. 16 żołnierzy zginęło a 30 zdezerterowało do komunistów⁵⁹. W sierpniu tego roku przez trzy dni oblężone zostało miasto Gaussa, a tydzień później Deskati. W tej ostatniej operacji wzięło udział 2000 partyzantów. Grecki Sztab Generalny szacował, iż na terenie Grecji działało ich około 2600, choć komunistyczni przywódcy oceniali iż jest ich 4000. 31 marca 1946 roku w Grecji odbyły się wolne wybory. KKE odpowiedziała na nie deklaracją o bojkocie, co usytuowało komunistów poza systemem parlamentarnym. Tymczasem zwycięstwo w wyborach odniosła partia rojalistyczna a premierem został Konstantionos Tsaldaris. Tylko 9,4 % uprawnionych do głosowania  odpowiedziało na apel KKE i pozostało w domach. Klęskę komunistów przypieczętował wynik referendum w sprawie powrotu króla przeprowadzonego 1 września 1946 roku, w którym zdecydowana większość narodu (68%) opowiedziała się za powrotem króla Jerzego II do kraju.

 

Intensyfikacja walk

Odrzucenie przez KKE możliwości funkcjonowania w systemie parlamentarnym, doprowadziło do podjęcia przez partię próby przejęcia władzy, drogą zbrojnej rewolty. Pod koniec 1946 roku w komunistycznej partyzantce znajdowało się 10 000 ludzi. W październiku 1946 r. powstała oficjalnie DSE – Demokratyczna Armia Grecji (Demokratikos Stratos Ellados), na czele której stanął generał Markos Vafiadis – były oficer ELAS w Macedonii. 28 października 1946 r. powołano Naczelne Dowództwo Partyzanckie. Zimą 1946/1947 DSE przygotowała sieć zaopatrzenia i wywiadu. Odbywały się również szkolenia partyzantów. Były one prowadzone nierzadko przy udziale instruktorów z jugosłowiańskich i albańskich sił zbrojnych. Sztab DSE zlokalizowano w trudno dostępnym terenie przy granicy z Albanią i Jugosławią w okolicach Grammos. Zimą przeprowadzono kilkadziesiąt głównie małych operacji, polegających na atakach na małe miejscowości: zasadzkach, braniu zakładników i dokonywaniu egzekucji. W styczniu 1947 roku Markos Vafiadis twierdził, iż władał 100 greckimi miejscowościami. Na opanowanych terenach północnej Grecji odizolowanych od reszty kraju komuniści powołali własną administrację, powiększając szeregi DSE poprzez przymusową rekrutację wieśniaków. Tych, którzy sprzeciwiali, okrutnie zabijano chcąc przestraszyć pozostałych. Oddziały DSE otrzymywały olbrzymią pomoc i wsparcie ze strony Jugosławii, Albanii i Bułgarii. W tych krajach znajdowały się obozy szkoleniowe. Rząd Josipa Broz Tito dostarczył 35 000 karabinów, 3500 karabinów maszynowych, 2000 bazook, 7000 broni przeciwpancernej, 10 000 min oraz 12 000 ubrań. Jugosłowiański przywódca chciał dopomóc swym greckim towarzyszom w przejęciu władzy uznając, iż poprawi to sytuację geopolityczną własnego kraju. Nieco inny punkt widzenia w odniesieniu do greckich wydarzeń miał Józef Stalin. W rozmowach prowadzonych z przedstawicielami KKE, jasno dawał do zrozumienia, że jest przeciwny wywoływaniu powstania. Grecja znajdowała się poza obszarem zainteresowań sowieckiego dyktatora. Nie wierzył on w powodzenie akcji powstańczej pozbawionej wsparcia Armii Czerwonej. W tej sytuacji jedynym prawdziwym obrońcą KKE i jej taktyki był Josip Broz Tito. W 1946 roku rząd Konstantinosa Tsaldarisa oskarżył na forum ONZ Jugosławię i Albanię o wspieranie „komunistycznych band”, co potwierdzone zostało przez specjalną komisję ONZ. Władze greckie w obliczu trudnej sytuacji wewnętrznej postanowiły wprowadzić nowe rozwiązania prawne. 18 czerwca 1946 weszła w życie ustawa o bezpieczeństwie, w ramach której wprowadzono zakaz zebrań, strajków demonstracji. Jednak pomimo podjęcia tych energicznych działań było rzeczą oczywistą, iż aby pokonać komunistów potrzebna była pomoc zagraniczna. W tym celu w lutym 1947 roku rząd grecki zwrócił się z prośbą o wsparcie do Wielkiej Brytanii. Tymczasem Londyn sam znajdując się w kryzysie ekonomicznym, zmuszony był tej prośbie odmówić. Jednocześnie Brytyjczycy poinformowali o tym fakcie administrację amerykańską. Zbiegło się to w czasie z ogłoszeniem tzw. doktryny Trumana. Zakładała ona udzielenie przez USA poparcia każdemu z państw „wolnego świata”, które znalazło się w obliczu komunistycznego zagrożenia. Grecja i Turcja były pierwszymi krajami, do których napłynęła amerykańska pomoc.

W roku 1947 główny ciężar operacji przeciwpartyzanckich przejęła armia licząca 75 000 żołnierzy. W kwietniu 1947 roku greckie jednostki rządowe rozpoczęły operację o kryptonimie „Terminus”, która zakładała oczyszczenie Rumelii. Była ona dla DSE pewnym zaskoczeniem, wykazała bowiem, że formacje wojskowe są zdolne do prowadzenia akcji ofensywnych w górach. Generalnie, choć straty partyzantów były znaczne, to jednak działania wojska nie przyniosły znaczących sukcesów operacyjnych i nie doprowadziły do realizacji zakładanych celów⁶⁰. Grecki Sztab Generalny ocenił wyniki operacji bardzo krytycznie. Za główne przyczyny klęsk ponoszonych przez armię uznano: słabą koordynację działań manewrowych, brak koordynacji ogniowej i umiejętności całkowitego okrążenia i zniszczenia przeciwnika na konkretnym obszarze, co powodowało, iż struktury komunistyczne na zajętych już terenach miały zdolność ciągłego odtwarzania. Armia grecka targana wewnętrznymi konfliktami, znajdowała się w stanie permanentnego kryzysu. Brakowało odpowiednio wykształconej kadry dowódczej. Awanse często zależały od politycznych koneksji. Prowadziło to w konsekwencji do słabego wyszkolenia i bardzo niskiego morale. Oficerowie nie wierzyli w zwycięstwo a większość z nich była nastawiona defetystycznie. Taktyka DSE „uderzaj i znikaj” nie dawała możliwości zdobycia laurów przyzwyczajonym do konwencjonalnej wojny regularnej dowódcom. Jednostki wojskowe greckiej armii nie posiadały doświadczenia w walce z formacjami nieregularnymi. Wojna partyzancka, do prowadzenia której byli nieprzygotowani psychicznie, demoralizowała żołnierzy, co przekładało się na niewielką siłę bojową i słabego ducha walki. Najbardziej bitne formacje powietrzno-desantowe charakteryzujące się wysokim morale stanowiły niewielki procent jednostek wojskowych, nie mogły więc wpłynąć na ogólny obraz armii regularnej.

18 X 1947 roku DSE rozpoczęła szturm na miasto Metsovan. Doszło tam do największej bitwy wojny domowej, w trakcie której DSE użyła dostarczonej przez Jugosłowian  artylerii. Komuniści natrafiwszy na zaciekły opór armii wycofali się. Przywódcy komunistyczni uważali, że istnieje konieczność uchwycenia któregoś z większych miast i ogłoszenia go stolicą rządu komunistycznej Grecji. Był to pomysł słuszny z punktu widzenia taktyki politycznej gdyby nie fakt, iż przy okazji lider KKE uparcie lansował koncepcję przejścia z etapu wojny partyzanckiej do wojny regularnej. Przeciwnikiem tego rozwiązania był komendant Markos Vafiadis, który uważał, że nie można rezygnować  z taktyki partyzanckiej. Dostrzegał on, że armia DSE złożona w części z przymusowych rekrutów pozbawiona broni ciężkiej  nie podoła w otwartym boju regularnej armii. Generalnie DSE była strukturą o bardzo wysokim morale. Partyzanci byli ideologicznie umotywowani. Wiek przeciętnego partyzanta wynosił 24 -25 lat. Co ciekawe, liczną wśród nich grupę stanowiły kobiety. Wielu z nich było dawnymi członkami ELAS. Byli to więc ludzie posiadający wspólne doświadczenia, złączeni pewną wspólnotą losu. Sukcesy DSE uskrzydliły przywódców KKE 24 grudnia 1947 roku nadające z terytorium Albanii radio „Wolna Grecja” ogłosiło powołanie Tymczasowego Demokratycznego Rządu Greckiego w 7 osobowym składzie z generałem Markosem Vafiadisem na czele. Reakcja władz w Atenach na ten krok była natychmiastowa, KKE została zdelegalizowana⁶¹. Rząd komunistyczny nie został uznany przez żadne z państw. 25 grudnia 1947 roku siły DSE podjęły ofensywę chcąc zdobyć dla nowo powstałego rządu stolicę. Miała nią zostać Konitsa. Atak 2000 partyzantów wyposażonych w artylerię 105 mm oraz moździerze nie przyniósł sukcesu. Miasto bronione przez 1300 żołnierzy armii rządowej odparło ataki komunistów. 1 stycznia 1948 r. Markos Vafiadis wycofał się. Ceną, jaką komuniści zapłacili za nieudany szturm była śmierć 250 partyzantów⁶². W pierwszej połowie 1948 roku DSE atakowała linie komunikacyjne próbując izolować odcięte w miastach garnizony armii greckiej. W lutym 1948 roku 4000 partyzantów przeprowadziło nieudane uderzenie na Florinę.

 

Szansa dla Grecji doktryna Trumana

Rok 1948 przyniósł wiele zmian działalności greckiego armii rządowej. Wiązało się to po części z przybyciem 286 osobowej misji amerykańskich doradców, którzy przybyli na Helladę w ramach tzw. AMAG (American Mission to Aid Greece). Ich zadaniem było wspieranie greckiej gospodarki, rozbudowa infrastruktury. Władze USA przeznaczyły na pomoc dla Grecji 648 milionów dolarów, z czego 529 milionów skierowano na pomoc wojskową. Obok AMAG-u działała też grupa doradców militarnych tzw. JUSMAPG (Joint US Military Advisory and Planing Group Grece). W lutym 1948 roku kierownictwo nad nią objął generał James van Fleet. Efektem jej działalności było przekazanie pod koniec marca 1948 roku greckiej armii  75 000 broni, 7000 ton amunicji, 2800 samochodów i samolotów. Przybycie amerykańskich doradców i ich udział w planowaniu operacji wojennych doprowadził do zmiany taktyki armii rządowej. Przeprowadzono szereg szkoleń oficerów celem podniesienia kwalifikacji. Podjęto również wiele decyzji personalnych służących wymianie kadry dowódczej w jednostkach i sztabach zastępując defetystycznie nastawionych oficerów bardziej energicznymi. Siły wojskowe wzrosły do 140.000 ludzi. Skoordynowano działania różnych rodzajów wojsk. Ataki piechoty wspierane były przez artylerię oraz lotnictwo używające coraz częściej napalmu, który okazał się bardzo skuteczną bronią. W walce zaczęto wykorzystywać jednostki specjalne, które znakomicie dawały sobie radę na polu walki. Coraz większe efekty przynosiła także działalność wywiadowcza i kontrwywiadowcza. Wprowadzono zmiany w polityce na terenach odbitych z rąk partyzantów. Chcąc uniknąć sytuacji, kiedy na tych obszarach odradzały się struktury komunistyczne, poddawano je skrupulatnej kontroli ze strony Gwardii Narodowej i policji. Intensywnie starano się wykorzystywać również członków formacji paramilitarnych. Jeszcze w 1946 roku na bazie członków organizacji X utworzono wiejskie oddziały samoobrony, nazywane często również wiejskimi milicjami. Liczba osób w nich służących w 1948 roku wynosiła około 41.000. Grupy te współpracowały z wojskiem i siłami bezpieczeństwa w walce z lewicowym podziemiem⁶³. Po roku 1948 wzrosła rola sił policyjnych, co było zauważalne szczególnie w miastach, gdzie po delegalizacji KKE  przeprowadziły one akcje masowych aresztowań osób podejrzewanych o działalność komunistyczną. W efekcie ograniczono działalność siatki informacyjno – szpiegowskiej DSE, oraz ukrócono pobór potencjalnych ochotników chcących służyć w partyzantce⁶⁴.

Wiosna 1948 roku nastąpiła intensyfikacja operacji skierowanych przeciw DSE. Sztab armii greckiej oceniał liczebność partyzantów na około 24.000 – 26.000. Pierwszym krokiem było oczyszczenie z sił powstańczych Rumelii. Operacja „Down”, w której wzięło udział 40.000 żołnierzy, rozpoczęła się 5 kwietnia 1948 r. nawałą ogniową. W wyniku walk zabito 650 powstańców a 1300 wzięto do niewoli. Najcięższe starcia miały miejsce w okolicach miasta Artotina. 19 czerwca 1948 roku rozpoczęto kolejną operację o kryptonimie „Coronis” w okolicach masywu gór Grammos. Pomimo tego, iż wojska rządowe użyły w walce napalmu oraz ciężkiej artylerii siły DSE długo utrzymywały się na zajmowanych pozycjach. Dopiero atak 5 sierpnia zmienił sytuację na niekorzyść komunistów. Markos Viafiadis podjął decyzję o opuszczeniu terenu. 19 sierpnia oddziały DSE rozpoczęły przebijanie się  przez korytarz w okolicach Slimnitzy. Mimo, iż miejsce to było bronione udało mu się przebić do Albanii wraz z 6000 żołnierzy i 3000 rannych oraz pewną ilością sprzętu. Straty DSE wyniosły 1200 zabitych. W dniach 20 września – 10 października 1948 roku komuniści próbowali zająć Kastorię lecz zostali odparci. Była to ostatnia próba ofensywy w 1948 roku. Na początku 1949 roku udało się DSE zdobyć jeszcze dwa miasta: Nausę i Karpensi. Na przełomie grudnia 1948 i stycznia 1949 roku zniszczono siły komunistyczne na Peloponezie, gdzie zginęło lub wzięto do niewoli 3500-4000 rebeliantów⁶⁵. Operacjom antypartyzanckim towarzyszył dramat ludności cywilnej, która albo uciekała w obawie przed represjami albo przymusowo ją wysiedlano. W ciągu całej wojny domowej liczba uciekinierów wyniosła około 700 000 osób.

 

Klęska komunistów

W styczniu 1949 roku doszło do przełomowych wydarzeń w tej wojnie. W związku z postanowieniami, jakie zapadły na V Plenum KC KKE odwołany został ze swego stanowiska generał Markos Vafiadis, który nie chciał podporządkować się decyzji o przejściu przez DSE do taktyki wojny konwencjonalnej. Uznał on również za błędną, decyzję KKE poparcia ZSRR w sporze z Jugosławią ze względu na daleko idącą pomoc, jakiej ten kraj udzielał greckim komunistom. Zastąpił go Joanis Joanides⁶⁶. W obliczu ponoszonych porażek militarnych, komuniści postanowili wzmocnić swoje siły poprzez agitację ludności pochodzenia słowiańskiego zamieszkującej tereny Macedonii Egejskiej. KKE rozpoczęła aktywną kampanię propagandową na rzecz autonomii dla Macedończyków. Zabieg ten okazał się skuteczny. Procent żołnierzy macedońskich w DSE wzrósł do 30%. Jak się okazało później, na niewiele to pomogło komunistycznej armii. W styczniu 1949 r. zmiany nastąpiły w strukturze wojsk rządowych. Głównodowodzącym został generał Aleksander Papagos -bohater wojny z Włochami z 1940 roku. Natomiast głównym animatorem prowadzonych operacji był gen. Trysuvulos Tsakalotos. Liczebność armii greckiej wzrosła 250.000 żołnierzy. 1 maja 1949 roku rozpoczęła się operacja „Rocket” trwająca do 21 czerwca 1949 roku. 70 000 żołnierzy  zmusiło do opuszczenia terenów Rumelii i Tessalii jednostki DSE. W ten sposób centralna Grecja została wyzwolona. Komuniści nie dawali za wygraną. W maju i czerwcu podjęli ostatnie już w czasie tej wojny ofensywy w Macedonii i Tracji. Sytuacja komunistów skomplikowała się ze względu na rozłam, jaki nastąpił w ruchu komunistycznym. Na skutek konfliktu na linii Tito – Stalin. KPJ została usunięta z Kominformu. Titowska Jugosławia stanowiąc zaplecze dla walczącej DSE była aktywnym uczestnikiem konfliktu w Grecji. Tymczasem lider KKE Nikos Zachariadis okazał się być  wiernym Moskwie i poparł w toczącym się sporze stronę sowiecką. Dla DSE decyzja ta oznaczała katastrofę. Bez pomocy z zewnątrz partyzantka nie miała szans na przetrwanie. Ironią losu było to, że Josip Broz -Tito był jedynym komunistycznym liderem zainteresowanym powstaniem komunistycznej Grecji. Stalin, nigdy nie zrobił niczego, by udzielić praktycznego wsparcia dla KKE. Moskiewski przywódca był realistą nie wierzącym, aby w ramach zimnowojennego podziału świata było możliwe funkcjonowanie w amerykańskiej strefie wpływów rządów o komunistycznej proweniencji. W konsekwencji Moskwa raczej temperowała swych greckich towarzyszy przewidując, że nie udana konfrontacja przyniesie tylko nasilenie represji i zniszczenie ruchu komunistycznego w Grecji. 10 lipca 1949 roku Josip Broz – Tito zamknął granicę  kończąc w ten sposób poparcie dla greckich rebeliantów. Tymczasem gen. Aleksnader Papagos postanowił zadać ostateczny cios siłom DSE. 2 sierpnia ruszyła operacja „Torch”. Była ona podzielona na kilka etapów. Jej  głównym celem było zniszczenie sanktuarium komunistycznego w górach Grammos i Vitsi. Siły DSE liczyły 12.000 partyzantów, natomiast po stronie rządowej przystąpiło do walki 75.000 żołnierzy i gwardzistów. Olbrzymia przewaga w lotnictwie i broni ciężkiej spowodowała, że pomimo zaciekłej obrony DSE została wyparta ze swych pozycji. 25 sierpnia 4 dywizje ruszyły przy wsparciu lotnictwa do ostatecznego natarcia. Morale sił komunistycznych zaczęło się załamywać. Po utracie prawie 4000 bojowników partyzanci przeszli granicę z Albanią⁶⁷. 30 sierpnia 1949 roku armia przejęła kontrolę nad tym rejonem⁶⁸. Komunistyczny rząd Albanii uznając, iż DSE przegrała tocząca się kampanię rozpoczął akcję rozbrajania partyzantów. 16 października 1949 roku KKE ogłosiła przerwanie ognia. Wojna domowa została zakończona.

Ogólny bilans wojny był tragiczny. W latach 1946-1949 zginęło w wyniku walk z komunistami około 80 000 osób. Straty lewicy wyniosły 38 400, w tym około 20 000 zabitych żołnierzy DSE. Po stronie sił rządowych zginęło: 8400 żołnierzy, 5400 uznano za zaginionych i 29 450 było rannych. Do tego dochodziły starty żandarmerii: 2200 zabitych i 2000 rannych. 3500 cywili zostało zamordowanych przez siły komunistyczne w latach 1946-1949. Liczba deportowanych ze względów bezpieczeństwa wynosiła 30 000 z tego 10 000 deportowano w ostatnim roku wojny na polecenie dowódców wojskowych, 700 000 przymusowo ewakuowano lub dobrowolnie uciekło ze swych miejsc zamieszkania, 37 000 aresztowano z czego 17 000 skazano. Wykonano 3000 egzekucji. 29 000 osób w większości żołnierzy DSE umieszczono w obozie koncentracyjnym Makronisos lub innych obozach internowania⁶⁹.

Autor: Arkadiusz Karbowiak

Tekst ukazał się drukiem w „Templum Novum” nr 5/6 z 2007 r.

 

Przypisy:

¹Pierwszą umowę kapitulacyjną podpisał generał Giorgios Tsolacoglu w Larysie 20.04.1941roku z dowódcą dywizji „Leibstardante Adolf Hitler” SS-Oberstgruppenfuhrerem Seppem Dietrichem. Mussolini na wieść o tym, że Grecy kapitulują tylko wobec Niemców wysłał do Hitlera protest, w wyniku którego zmuszono Greków do podpisania kapitulacji po raz drugi, tym razem również wobec Włoch.

² Cz. Madajczyk, Faszyzm i okupacje, tom I Poznań 1983, s.478, Grecja znalazła się  później w obszarze działań Grupy Armii E – dowodzonej przez generała Aleksandra Lohra.

³ Przykładem postawy greckich elit politycznych może być protest przeciwko deportacjom ludności żydowskiej, z którym wystąpili trzej premierzy rządu ateńskiego. Również kościół grecki zaangażował się w obronę ludności żydowskiej. Szczególnie aktywny na tym polu był arcybiskup Damaskinos, dzięki któremu uratowano 250 żydowskich dzieci. J.Hondoros, Greece and German Occupation” [w:] The Greek Civil War, 1943-1950. Studies of polarization”. ed by David H. Close Routledge 1993, s. 54. Żydzi – stanowili na terenie przedwojennej Grecji 67 000 populację. Z tej liczby wojnę przeżyło tylko 7000 osób. J. Broniarek. T. Czekalski. S. Sprawki. S. Turlej, Historia Grecji, Kraków 2005, s. 591

⁴ J.M.Stevens, C.M.Woodhouse, D.J.Wallace, British Reports on Greece 1943-1944, ed. Lars Bearentzen, Museum Tusculanum Press, 1982, s. 162

⁵ Udało się to dzięki pomocy Hermanna Neubachera – Pełnomocnika ds. finansowych i gospodarczych Rzeszy Niemieckiej na Bałkanach, ministra gospodarki rządu greckiego -Hektora Tseronikosa, i A. D’Agostina – Pełnomocnika gospodarczego Włoch w Grecji oraz na skutek zniesienia blokady wybrzeży przez Wielką Brytanię.

⁶Pomimo tego, iż wyraził on taką chęć już w czerwcu 1942 roku, faktyczna dymisja  nastąpiła dopiero w listopadzie tego roku, co było najprawdopodobniej wynikiem próśb o pozostanie na stanowisku kierowanym przez hierarchię kościoła prawosławnego.

⁷ Ioannis Rallis współpracował z konspiracyjną organizacją – Hierarchia Wojskowa kierowaną przez generała Aleksnadrosa Papagosa oraz Unią Hellenistyczną Wyzwolenia. Cz. Madajczyk „Faszyzm …”, s. 530. Autor przytacza opinie jednego z greckich historyków, który wskazuje na istnienie tajnego porozumienia pomiędzy rządem emigracyjnym a władzami ateńskimi. Trudno bez analizy konkretnych dokumentów stwierdzić czy tak było w istocie. Najbardziej prawdopodobna wydaje się teza o wspólnocie celów, jakimi były: walka z komunizmem rządu Ioannisa Rallisa, prawicowego ruchu oporu i rządu emigracyjnego. Cz. Madajczyk „Faszyzm…..”,  s. 489.

⁸ Ideę powstania tych batalionów sformułowali latem 1942 roku dwaj antymonarchistycznie i republikańsko nastawieni pułkownicy: Aleksandros Pangalos i Stylios Gonatas uznając, że taka formacja mogłaby z jednej strony podjąć walkę z komunistami a z drugiej nie dopuścić do powrotu króla N. D.Christodoulou, Pro-Axis Security Battalions In Southern Grece 1943-1944, s. 5.

⁹ Poulos Verband – jednostka policyjna podporządkowana początkowo ORPO czyli niemieckiej policji porządkowej. Na czele jej stał płk. Giergios Poulos człowiek o poglądach zdecydowanie antykomunistycznych ale i pronazistowskich. Wiosną 1943 w Salonikach rozpoczął on współpracę z niemieckim kontrwywiadem tzw Sonderkomanndo 2000. Następnie utworzył swój oddział antypartyzancki umiejscawiając swą kwaterę niedaleko Salonik w miejscowości Krya-Vrisi. We wrześniu 1943r. jego formacja weszła w skład pułku do zadań specjalnych Brandenburg stacjonującego w Plolemias w Macedonii. W styczniu 1944 do jednostki włączony został oddział liczący 100 kretańskich ochotników dowodzony przez niemieckiego podoficera w stopniu sierżanta Franza Schuberta. W październiku 1944 oddział opuścił Grecję i został skierowany do Słowenii, gdzie walczył z partyzantką Tity. Poulos Verband zakończył swój szlak bojowy w Austrii. Płk. Giorgios Poulos wraz z sierżantem Schubertem zostali wydani przez Amerykanów w ręce władz greckich. Obaj stanęli przed sądem i zostali skazani na karę śmierci, którą wykonano w 1946 roku. Według niektórych źródeł oddział ten wchodził w skład EES (Elnikos Etnikos Stratos – Grecka Armii Ochotniczej). www.helenclife.net http://pl.wikipedia.org/wiki/Grecka_Armia_Ochotnicza

¹⁰ J.Hondros, Grecce and…, s. 51

¹¹ N. D.Christodoulou, Pro-Axis…, s. 5.Dertelis był bliskim współpracownikiem dowódcy EDES płk. Napoleona Żervasa.  J.Hondros “Greece and…, s. 51.

¹² Akces Leonidasa Vrettakosa  do batalionów miał podłoże osobiste i był związany był ze śmiercią brata Telemachosa Vrettakosa, zamordowanego wiosną 1943 roku przez ELAS. Utworzony batalion liczył 1000 żołnierzy. Doradcą wojskowym tej formacji był mjr. Konstantinos Kostopoulos N. D.Christodoulou, Pro-Axis…, s.6 – 7

¹³ N D.Christodoulou, Pro-Axis…, s. 8. Według różnych greckich autorów liczba ofiar masakry waha się od 800 do 3500.

¹⁴ Ta ostatnia grupa była dowodzona przez byłego partyzanta EKKA z oddziału 5/42 który utworzył go śmierci zamordowanego przez komunistów brata Nikolasa D.Christodoulou, Pro-Axis…, s. 11.

¹⁵ W okresie pomiędzy wiosną a latem 1943 roku ELAS zniszczyła 5 oddziałów tej organizacji. Z ED współpracowała blisko organizacja “X” J.Hondros, Occupation and Resistance: The Greek Agony1941-1944, New York 1983, s. 78

¹⁶ Cz.Madajczyk, Faszyzm…, s.533. Autor podaje iż generał Dimitrios Liacos był dowódcą Akcji Narodowej(ED).

¹⁷ Dwie kompanie EASAD w sierpniu 1944 weszły w skład niemieckiej 4 dywizji policyjnej Waffen-SS. Szlak bojowy greckich żołnierzy  Waffen-SS zakończył się w maju 1945 roku w okolicach Gdańska. Był to jedyny przypadek służby Greków jednostkach Waffen-SS.       Mark Mazower, Inside Hitler”s Greece. The Experience of Occupation 1941-1943, Yale 1993, s. 386 oraz N. D.Christodoulou, Pro-Axis…,  s. 24

¹⁸ W sumie oblicza się iż w latach 1943-1944 w oddziałach tych służyło od 18.000 – 27.000 ludzi N. D.Christodoulou, Pro-Axis…, s. 20

¹⁹ O.L.Smith, “The First Round”- Civil War during the Occupation [w:] Greek Civil…, s. 52

²⁰ Obok V.Dertilisa aresztowani zostali generał Aleksandros Pangolas,  płk. Stylios Gonatas  J.Hondros, Grecce and…,  s. 84. Generał V.Dertilis współpracował z organizacją podziemną kierowaną przez generała Aleksandrosa Pangalosa Mirosław Cygański, Terror i zbrodnie SS w okupowanych krajach (Jugosławii, Grecji, Albanii) i w sąsiednich państwach satelickich III Rzeszy(Słowacja i Węgry) w latach 1941-1944/1945. Zagłada Żydów i Cyganów w czasie II wojny,  Opole 1995, s. 79, Madajczyk, Faszyzm…., s. 530.

²¹ www.globalsecurity.org./military/library.report/1985/KJC/htm

²² Oficer ten już latem 1942 roku utworzył w Tessalii organizacje pod nazwą AAA (Dowództwo Walki Wyzwoleńczej) i rozpoczął walkę z okupantem. Wiosną 1943 jego oddział  został okrążony przez ELAS a on sam zmuszony do objęcia dowództwa, na co wyraził zgodę. Oficerowie dowodzonej przez niego formacji, którzy odmówili wstąpienia do ELAS, zostali wkrótce na rozkaz Ariasa Veluchiotisa zamordowani. J. Broniarek. T. Czekalski. S. Sprawski. S. Turlej, Historia…, s. 585

²³ J.Hondros, Occupation and …, s. 134-135

²⁴ D.H.Close, Introduction [w:] The Greek Civil…, s. 5.

²⁵ Ole.L.Smith, “The First Round”…,  s.64. Naturalnie kierownicze kręgi ELAS już wcześniej podjęły decyzję o przeprowadzeniu ataku na EDES.

²⁶ Cz.Madajczyk, Faszyzm…, s. 533. PAO została założona w połowie lipca 1941 przez płk. Angelosa Agapitosa oraz grupę greckich oficerów. Organizacja początkowo nosiła nazwę YBE (Yperaspistai Voreiou Ellados – Obrońcy Północnej Grecji), w czerwcu 1943 przekształcona została PAO. J.Hondoros, Occupation and…, s. 141-142. Po rozproszeniu przez siły ELAS  członkowie organizacji podjęli współpracę z niemieckimi okupantami.

²⁷ Według niektórych historyków to Niemcy uratowali przed całkowitym zniszczeniem przez ELAS partyzantów EDES rozpoczynając ofensywę przeciw komunistom 2 lutego 1944. J.Hondros, Occupation and …, s. 183

²⁸ J.Hondros, Occupation and …, s. 177

²⁹ www.grecja.home.pl/kalavryta_1943

³⁰ Mirosław Cygański, Terror i zbrodnie SS…,  s. 70 – 71.

³¹ Ole.L.Smith “The First…., s. 67 – J.Hondoros podaje inną datę ataku. Jego zdaniem nastąpił on 21 grudnia 1943 25 mil na północny – wschód od Arty. J.Hondros, Occupation and …, s. 182

³² Ole.L.Smith “The First …, s. 65. Dowódca brytyjskich sił na Bliskim Wschodzie generał H.Wilson zażądał ukarania winnych tego zabójstwa.

³³ L.Baerentzen D.H.Close, The British defeat of EAM [w:] Greek Civil…, s. 75. Pułkownik został kilkakrotnie pchnięty nożem a następnie dostrzelony przez oficera ELAS. Niektórzy historycy próbują sugerować, iż akcja przeciwko EKKA wiązała się z działalnością jednego z prawicowych oficerów tej organizacji kpt. Euthemiosa Dedousesa, który współpracował  z radykalnie prawicową organizacją Hierarchia Wojskowa (Strateotike Irarchia) i prowokował starcia z ELAS. J.Hondros, Occupation and…, s. 220-221. Wcześniej EKKA była w dwukrotnie atakowana przez ELAS w maju i czerwcu 1943 roku. C.Nigel, A Greek Experience 1943-1948, Londyn 1985, s. 37.

³⁴ www.lse.ac.uk/collections/hellenicObservatory/pdf/symposiumpapersonline/Mamaleris.pdf – The Special Operations Executive in Greece 1941-1944. The case of the 5/42 Regiment Evzones; Stephene Courtois, Nikolas Werth, Jean-Louis Panne, Andrzej Paczkowski, Karel Bartoszek,Jean-Louis Margolin, Czarna Księga Komunizmu, Warszawa 1999, s. 308 – 309. Ocaleni żołnierze utworzyli dwie kompanie jednego z batalionów bezpieczeństwa stacjonujących w Patras. Ich umundurowaniem stanowiły angielskie mundury noszone jeszcze w czasie służby w partyzantce. Generalnie w reakcji na nasilające się komunistyczne zagrożenie, chcąc uniknąć zniszczenia część podziemnych wiele organizacji prawicowych konspiracyjnych  rozpoczęło współpracę z okupantami. Mark Mazower, Inside Hitler’s Greece…, s. 325. N. D.Christodoulou, Pro-Security…, s. 8.

³⁵ D.H.Close, Introdution…, s. 5. Fakty dotyczące komunistycznych mordów potwierdzały niemieckie meldunki z prowincji z których wynikało że w wyniku terroru ELAS ginęło dziennie od 5-10 osób J.Hondoros, Occupation and…, s. 150

³⁶ Organizacja X była jedną z formacji które wchodziły w skład antykomunistycznego porozumienia zawartego z inspiracji Brytyjczyków 4 listopada 1943 roku. J.Hondros, Occupation and…, s. 174.

³⁷ Pułkownik Giorgios Grivas w czasie kryzysu cypryjskiego dowodził tzw. EOKA czyli terrorystyczną formacją paramilitarną utworzoną przez Greków cypryjskich do walki o wyzwolenie Cypru z pod kurateli brytyjskiej i połączenie wyspy z Grecją.

³⁸  www.acig.org/artman/publish/article_294.html

³⁹ J. Broniarek. T. Czekalski. S. Sprawki. S. Turlej, Historia …, s. 589

⁴⁰ Irena Stawowy – Kawka, Historia Macedonii, Wrocław 2000, s. 222 – autorka podaje inną nazwę tego komitetu Macedońsko-Bułgarski Komitet przy Osi.

⁴¹ Nick Trovsky, Macedonia’s Secret Army: The IMRO Militia and Volunteer Battalions of Southwestern Macedonia 1943-1944. New York 1998, s. 8. Pierwszą kompanię Ochrany utworzono w Kastorii 5 marca 1943 roku dowodził nią Żivko Szekrow.

⁴² N. Trovsky, Macedonia’s Secret …, s. 14

⁴³ N. Trovsky, Macedonia’s Secret …, s. 15 Zdecydowany opór ELAS stawiły samoobrony we wsiach Zagorichani  i B’mboki.

⁴⁴ Nick Trovsky, Macedonia’s Secret …, s. 20-24

⁴⁵ Inną mniejszością etniczną byli zamieszkujący tereny północnej Grecji a poddaną masowym represjom byli albańscy Czamowie. W okresie włoskiej okupacji  Albańczycy  zostali obdarzeni licznymi przywilejami i podejmowali służbę w różnych jednostkach kolaboracyjnych. W 27 czerwca 1944 wkraczające do dystryktu Paramitia oddziały EDES dokonały masakry 600 cywilów w tym wielu kobiet i dzieci narodowości albańskiej. Generalnie w przeciągu kilku miesięcy do wiosny 1945 roku na tych terenach zginęło 2771 Albańczyków, w 68 wsiach zostało ograbionych i spalonych 5800 domów, a 28000 osób musiało opuścić swoje domostwa www.defac.ac.uk/colleges/csrc/dokument-listings/balkans/G109

⁴⁶ A. M.Brzeziński, Grecja, Warszawa 2002, s.122. Żołnierze ze zbuntowanych jednostek zostali internowani w obozach w Egipcie i Libii. Greckie jednostki wojskowe były silnie infiltrowane przez komunistów. W 1942 utworzyli oni  ASO – Antyfaszystowską Organizację Wyzwoleńczą. Swoje tajne struktury posiadały również organizacje prawicowe.

⁴⁷ http://www.athensinfoguide.com/history/t-9-93dekemvriana.htm. Niektóre źródła podają iż część manifestantów była uzbrojona i oddała w kierunku policji kilka prowokacyjnych strzałów. Szef ateńskiej policji w swych wspomnieniach twierdzi, iż wydał decyzję o otwarciu ognia w momencie gdy jeden z jego ludzi został zabity na skutek wybuchu granatu rzuconego z tłumu. C.M.Woodhouse, The Struggle for Grece 1941-1949, Londyn, s. 126 -127.  Fakt wydania jednostkom ELAS rozkazu marszu w kierunku Aten wskazuje, że manifestacja zorganizowana w stolicy była elementem szerszej  przygotowanej przez ELAS konfrontacji z siłami rządowymi. J.Hondoros, Occupation and Resistance: The Greek Agony1941-1944, New York 1983, s. 246

⁴⁸ P.Johnson, Historia Świata od roku 1917, Warszawa 1989, s. 468.

⁴⁹ www.globalsecurity.org/military/library/report/1985/KJC.htm-140k, C.M. Woodhouse, The Struggle…., s. 133, podawana jest również data 18 grudnia 1944 r. jako moment uderzenia na EDES w Epirze. S. Courtois, N. Werth, J-L. Panne, A. Paczkowski, K. Bartoszek, J.-L. Margonin, Czarna księga…, s. 309

⁵⁰ Churchill mieszkał początkowo w hotelu „Grande Bretagne”, ale po odkryciu w nim umieszczonej tam bomby przeniósł się na zakotwiczony w porcie Pireusie brytyjskich okręt Ajax. A. M.Brzeziński, Grecja…, s.126

⁵¹ www.globalsecurity.org/military/library/report/1985/KJC.htm-140k. Historycy podają w różne liczby ofiar. Podawana jest również liczba 4000. J.Hondoros, Occupation and …, s. 250. Te rozbieżności związane są z różnymi okresami w których prowadzone były badania, jedne dotyczą lat 1946-1949 inne 1944 -1949.

⁵² D.H.Close, Introduction…., s. 8. Cyfry te obejmują najprawdopodobniej osoby zamordowane w samych Atenach i Pireusie.

⁵³ C.M.Woodhouse, The Struggle…, s. 141, J. Broniarek. T. Czekalski. S. Sprawski. S. Turlej, Historia…, s. 595

⁵⁴ S. Courtois, N. Werth, J-L. Panne, A. Paczkowski, K. Bartoszek, J-L. Margolin, Czarna księga…, s. 310

⁵⁵ tamże, s.310

⁵⁶D.H.Close, The reconstruction of a right – wing state [w:] The Greek Civil…, s. 163

⁵⁷ tamże, s.164

⁵⁸ C.M.Woodhouse, The Struggle …., s. 173. W czasie tej akcji uprowadzono 7 żołnierzy, których następnie zwolniono.

⁵⁹ J. Broniarek. T. Czekalski. S. Sprawki. S. Turlej, Historia…, s. 597

⁶⁰ Do szkolenia jednostek wojskowych w walkach antypartyzanckich wykorzystywano także byłych dowódców antykomunistycznej partyzantki Antona Tsousa i Michlagasa(Michaela Papadopoulosa) D.H.Close, T.Veremis, The military struggle 1945-1949 [w:] The Greek Civil…., s. 106

⁶¹ J. Broniarek. T. Czekalski. S. Sprawski. S. Turlej, Historia…, s. 599

⁶² C.M.Woodhouse, The Struggle…, s. 221. Straty strony rządowej wyniosły 104 zabitych i 356 rannych.

⁶³ D.H.Close, The reconstruction…, s. 169; C.M.Woodhouse, The Struggle…, s.199

⁶⁴Jednego tylko dnia 10 marca 1948 w Atenach policja zatrzymała w kawiarniach i restauracjach około 700 osób, D.H.Close, The reconstrution…, s.177

⁶⁵ D.H.Close, T.Veremis, The military …., s. 122

⁶⁶ J. Broniarek. T. Czekalski. S. Sprawski. S. Turlej, Historia…, s. 601. Na czele partii stał Nikos Zachariadis. Usunięcie Markosa Vafiadisa tłumaczono koniecznością oczyszczenia KKE z elementów titowskich. Była to argumentacja tworzona na użytek propagandowy. Markos Vafiadis był zwolennikiem Josipa Broz Tito tylko dlatego, iż ten wspierał walkę prowadzoną przez DSE. Generała nie interesowały ideowe spory w ruchu komunistycznym, bowiem uważał on iż należy współpracować z tymi którzy wspomagali komunistyczną rebelię. Ponieważ Józefa Stalin nie wykazywał w tym względzie żadnych chęci stąd generał ulokował swe sympatie po stronie Josipa Broz Tito.

⁶⁷ W bitwie tej armia grecka poniosła starty wynoszące 245 zabitych, 1452 rannych oraz  11 zaginionych, natomiast siły komunistyczne utraciły 922 zabitych i 934 wziętych do niewoli. We wcześniejszej fazie operacji „Torch” straty te wynosiły odpowiednio 116 zabitych i 1526 rannych po stronie rządowej i 1182 zabitych i 637 wziętych do niewoli po stronie komunistycznej. C.M.Woodhouse, The Struggle…, s. 280-283

⁶⁸ Pomimo zakończenia walk zdarzało się małym grupom DSE przekraczać granicę, lecz były one systematycznie rozbijane przez oddziały wojskowe. Pomiędzy listopadem 1949 a listopadem 1950 liczebność partyzantów   wahała się od 1800 do 240. D.H.Close, T.Veremis, The military…, s. 123

⁶⁹ D.H.Close „The reconstruction of …, s. 168.