Niezależna Gazeta Obywatelska

Pięknie zabezpieczone ruiny gotyckiego zamku w Siewierzu (woj. śląskie) koniecznie trzeba zobaczyć. Dawna warownia biskupów krakowskich, choć lata świetności ma już dawno za sobą, wciąż imponuje. Siewierz, jak mało która miejscowość może poszczycić się imponującą historią. Już sama nazwa zdradza jej słowiańską genezę, pochodzi bowiem od wyrazu siewier (wiatr północny), którym Słowianie określali kierunek północny.

We wczesnym średniowieczu w Siewierzu istniał gród, wymieniony w źródłach w dokumencie wystawionym w Krakowie w 1125 r. W dyplomie tym Idzi kardynał-biskup Tuskulum, legat papieża Kaliksta II na Węgry i Polskę, zatwierdził klasztorowi tynieckiemu posiadłości, w tym m.in. Siewierz i Bytom. Wiadomo też, że we wczesnym średniowieczu Siewierz należał do biskupstwa krakowskiego utworzonego przez Bolesława Chrobrego w 1000 r. podczas zjazdu w Gnieźnie. W granicach diecezji krakowskiej Siewierz funkcjonował również w kolejnych wiekach. Jak wynika ze źródeł, w XIV w. parafia w Siewierzu leżała w granicach diecezji krakowskiej, dekanatu bytomskiego. Zmianie uległa natomiast przynależność administracyjna miasta. Nie jest to dziwne, bowiem miasto powstało (lokowane najprawdopodobniej na prawie średzkim) przy ważnym szlaku łączącym Wrocław i Kluczbork z Krakowem na granicy między Małopolską i Śląskiem. Początkowo związane było z Małopolską. Wydaje się, iż w granicach Małopolski miasto pozostało również po 1177 r., kiedy to Kazimierz Sprawiedliwy przekazał obszar Oświęcimia i Bytomia Mieszkowi Plątonogiemu. Świadczy o tym fakt, że w 1180 r. w Siewierzu odbył się zjazd, w którym udział brali arcybiskup Zdzisław i biskup krakowski Gedka i prawdopodobnie Kazimierz Sprawiedliwy. Siewierz został włączony do historycznego Górnego Śląska pod koniec XII w. Odpadł od tej dzielnicy po 1246 r., by wrócić doń w 1257 r. po wojnie Władysława z Bolesławem Wstydliwym.

Wiadomo też, że ze względu na idealne położenie Siewierza na ważnym szlaku handlowym funkcjonowała tu komora celna, która przynosiła władcy spore dochody. W XII w. w osadzie targowej mieszkali kopacze srebra. W XIII w. istniało już miasto przedlokacyjne. W 1226 r. biskup wrocławski Wawrzyniec zatwierdził – na prośbę księcia opolskiego Kazimierza († 1230) – taryfy celnej dla komory w Siewierzu.

26 lutego 1289 r. pod Siewierzem stoczono bitwę między oddziałami księcia płockiego Bolesława II (wspieranego przez księcia wielkopolskiego Przemysła II i księcia Władysława Łokietka), a wojskami księcia wrocławskiego Henryka IV Prawego († 1290 r.) o krakowską schedę po zmarłym 30 września 1288 r. Leszku Czarnym. Zwycięstwo w bitwie odniosła koalicja mazowiecko-kujawska, jednak książę wrocławski wkrótce umocnił swoje panowanie w Małopolsce. Kolejna zbrojna wyprawa na Siewierz miała miejsce jesienią 1292 r., kiedy to oddziały Wacława II czeskiego rozgromiły wojska Władysława Łokietka i Kazimierza II († 1294 r.).

Lokacja miasta miała miejsce przed 1290 r., kiedy to w dokumencie wystawionym przez księcia Kazimierza w Bytomiu został wymieniony Roman, proboszcz siewierski. Miasto wchodziło wówczas w skład kasztelani bytomskiej. Wkrótce Siewierz stał się siedzibą kasztelanii, a później stolicą Księstwa Siewierskiego.

W 1337 r. książę cieszyńsko-oświęcimski Kazimierz I kupił od księcia bytomskiego Władysława północno-wschodnią część jego księstwa. Uzyskany wówczas za 720 grzywien tzw. dystrykt siewierski z miastami Siewierzem i Czeladzią stanowił do 1443 terytorium, w którym księstwo cieszyńskie nie miało bezpośredniego sąsiedztwa. Nabycie części księstwa bytomskiego (z połową Bytomia i Gliwic, Toszkiem, Pyskowicami, Siewierzem i Czeladzią) uczyniło z Piastów cieszyńskich potężnych władców na pograniczu śląsko-małopolskich. 16 kwietnia 1359 r. książę brzeski Bolko II Mały († 1368 r.) kupił za 2300 grzywien od Przemysła cieszyńskiego ziemię siewierską. 24 grudnia 1443 r. mający problemy finansowe książę cieszyński Wacław I († 1474 r.) sprzedał „księstwo i ziemię siewierską” biskupowi krakowskiemu Zbigniewowi Oleśnickiemu. Pierwszą ratę wysłannikom księcia wypłacił Jan Długosz na zamku w Lipowcu 1 stycznia 1444 r. Po sprzedaży księstwa siewierskiego wybuchła długoletnia wojna bowiem książęta górnośląscy nie chcieli dopuścić do objęcia Siewierza przez biskupów. Pierwszy etap konfliktu zakończono pokojem podpisanym w Krakowie 18 lutego 1447 r. Wkrótce jednak książęta cieszyńscy znów przystąpili do wojny: 6 października 1450 r. wojsko księcia Przemysła († 1484 r.) stanęło pod zamkiem biskupów w Siewierzu, a nie mogąc go zdobyć złupili okoliczne wioski. W odwecie oddziały biskupa i szlachty siewierskiej wtargnął do ziemi toszyckiej i domagał się by król Kazimierz Jagiellończyk wypowiedział wojnę o Siewierz dla księcia toszyckiego. Walki na pograniczu polsko-śląskim trwały do 1453 r., kiedy to na sejmie w Piotrkowie roszczący sobie pretensje do Siewierza książę opolski Bolesław V zawarł pokój na 10 lat. W 1458 r. książę złożył hołd lenny królowi Czech Jerzemu z Podiebradów. Ostatecznie król czeski 27 maja 1462 r. zawierając w Głogowie pokój z królem polskim Kazimierzem, zrzekł się przysługujących mu praw do zamków Oświęcimia, Wołka, Siewierza, Zatora, Barwałdu i Żywca oraz do miast i ziem, które uznały władzę króla Polski. Od tego czasu, aż do 1800 r. Siewierz należał do biskupów krakowskich.

Ruiny zamku biskupów w Siewierzu położone są na niewielkim wzniesieniu, stanowiącym w średniowieczu wyspę wśród okolicznych bagien i moczar doliny Czarnej Przemszy, na południowy wschód od miasta. Prowadzą doń wydeptane przez turystów ścieżki. Zamek o konstrukcji drewniano-ziemnej wzniesiono w 1 poł. XIV w. (pierwsza wzmianka o zamku pochodzi z 1337 r.) z fundacji książąt bytomskich. Do lat 40. XV w. był jedną z głównych siedzib książąt bytomskich, a następnie cieszyńskich. W latach 1443-1790 był siedzibą władz Księstwa Siewierskiego, którego książętami byli kolejni biskupi krakowscy.

W XIV w. wzniesiono murowany zamek składający się z cylindrycznej wieży ostatniej obrony tzw. stołpu, zwieńczonego krenelażem pierścienia muru obronnego oraz pomieszczeń mieszkalnych. Do budowy użyto kamieni łamanych i cegieł z wykorzystaniem ciosu do detali architektonicznych. Całość założenia ochraniał wał o konstrukcji drewniano-ziemnej, którego korona istniała w miejscu przebiegu obecnego, zewnętrznego muru zamku. Gródek otaczała fosa wypełniona wodą i rozlewisko rzeczne. Od północnego-wschodu do gródka przylegało podgrodzie. Wjazd do zamku prowadził w południowej partii obwodu, a około połowy XV w. został wzmocniony budowlą bramną. Wznoszenie warowni dokończył książę Kazimierz II cieszyński, który został właścicielem Księstwa Siewierskiego w 1337 r. Odtąd zamek stanowił jedną z głównych siedzib książąt cieszyńskich. Potem był własnością biskupów krakowskich, którzy dołożyli wiele starań, by ich rezydencja była przestronna i dobrze obwarowana.

W XVI w. zamek gruntownie przebudowano w stylu renesansowym: wyburzono stołp, wzniesiono skrzydło zachodnie i południowe, wybudowano wieżę ogniową, barbakan i okalające mury obronne. W 1575 r. biskup Franciszek Krasiński podjął prace zmierzające do wzmocnienia obronności zamku. Otoczono go dodatkowym murem, a międzymurze wypełniono ziemią, tworząc taras dla artylerii. Bramę wjazdową umocniono dwukondygnacyjnym przedbramiem (barbakanem). Kolejna przebudowa miała miejsce na przełomie XVII/XVIII w., z fundacji biskupów krakowskich Jana Małachowskiego i Felicjana Szaniawskiego. Wówczas to warownia uzyskała obecny kształt architektoniczny. Dobudowano wówczas skrzydło wschodnie i barokowy hełm na baszcie. Ostatecznie warownia stała się czteroskrzydłowym kasztelem z rozległym dziedzińcem, barbakanem i wieżą. Zamek użytkowany był do początków XIX w.

Do naszych czasów najlepiej zachowała się wieża w skrzydle północnym, zwana Szlachecką – z oknami, strzelnicami i portalem – fragmenty barbakanu oraz mury skrzydła zachodniego i wschodniego. Gdzieniegdzie zachowały się również renesansowe obramienia okien. Staraniem władz samorządowych w latach 2007 – 2010 przeprowadzono kompleksowe prace budowlano-konserwatorskie, mające na celu zabezpieczenie ruin zamku w Siewierzu w formie trwałej ruiny. Udało się m.in.: wybudować platformę widokową wraz ze schodami w wieży bramnej zamku, zrekonstruować most zwodzony, który jest drugim po malborskim działającym w Polsce, wybrukować barbakan i dziedziniec. Poszczególne etapy prac konserwatorskich poprzedzone były badaniami archeologicznymi, które pozwoliły zgłębić wiedzę o obiekcie, który otwarto dla ruchu turystycznego w maju 2008 r.

18 kwietnia 2012 r. ruiny zamku biskupów krakowskich w Siewierzu zostały wyróżnione w prestiżowym ogólnopolskim konkursie Generalnego Konserwatora Zabytków „Zabytek Zadbany” w kategorii A: utrwalenie wartości zabytkowej pojedynczego obiektu. Komisja konkursowa, w skład której wchodzą wybitni polscy specjaliści uznała, że zamek w Siewierzu jest jednym z najlepiej utrzymanych i zagospodarowanych zabytków w Polsce, a niedawno przeprowadzone prace konserwatorskie zabezpieczające go w formie trwałej ruiny stanową wzór właściwego postępowania konserwatorskiego w przypadku tego typu obiektów. To wyróżnienie ma również wyraz symboliczny, wytycza bowiem kierunek jak należy obierać przystępując do prac przy malowniczych ruinach średniowiecznych zamków.

Fundacja Dla Dziedzictwa