Niezależna Gazeta Obywatelska

Józef Mackiewicz urodził się 1 kwietnia 1902 r. w Sankt Petersburg, a zmarł 31 stycznia 1985 r. w Monachium. Był najbardziej „wyklętym” polskim pisarzem XX w. Dla komunistów, a także dla wielu działaczy emigracyjnych i opozycyjnych PRL był wrogiem publicznym numer jeden, ponieważ stworzył najbardziej spójne i konsekwentne uzasadnienie antykomunizmu jako postawy etycznej, światopoglądowej i historycznej. 

Ojciec J. Mackiewicza, Antoni, pochodzący z rodziny szlacheckiej był dyrektorem i współwłaścicielem petersburskiej firmy importującej wina „Fochts i Spółka”. Jego matka, Maria z Pietraszkiewiczów, pochodziła z Krakowa. Józef był bratem Stanisława i Seweryny, matki Kazimierza Orłosia i babki Macieja Orłosia. W 1907 r. rodzina Mackiewiczów przeniosła się do Wilna, gdzie trzy lata później Józef rozpoczął naukę w gimnazjum klasycznym im. Winogradowa. Będąc uczniem szóstej klasy gimnazjum, jako siedemnastolatek, wziął ochotniczo udział w wojnie polsko-bolszewickiej. Po jej ukończeniu, mimo braku matury, rozpoczął studia przyrodnicze na Uniwersytecie Warszawskim, których jednak nie ukończył. Studiował także na powstałym w Wilnie Uniwersytecie Stefana Batorego. Z powodów finansowych studiów nie ukończył, lecz najprawdopodobniej otrzymał absolutorium.

Pierwsze artykuły opublikował na początku lat 20. W latach 1923–1939 Mackiewicz pracował w wychodzącym w Wilnie „Słowie”, którego redaktorem naczelnym był jego starszy brat, Stanisław Mackiewicz. Nieudane małżeństwo, jakie zawarł w 1924 r. z nauczycielką Antoniną Kopańską (z którą miał córkę Halinę), rozpadło się po kilku latach. Po rozejściu się z żoną związał się na krótko z Wandą Żyłowską (zmarłą w czasie wojny), z którą miał córkę Idalię mieszkającą aż do swojej śmierci w 1998 r. w Wilnie (syn Idalii jest obywatelem Litwy). Ożenił się ponownie w 1938 r. (ślub prawosławny) z pracującą w „Słowie” pisarką Barbarą Toporską (z tego związku nie miał dzieci). W 1973 r. – po śmierci Antoniny Kopańskiej – Barbara i Józef zawarli ślub katolicki. W 1936 r. Józef Mackiewicz wydał tom nowel 16. między trzecią i siódmą, a następnie, w 1938 r., Bunt rojstów, będący wyborem reportaży pisanych dla „Słowa”. W tym samym roku, w proteście przeciw polityce państwa na kresach przeszedł na prawosławie. Po wkroczeniu Sowietów do Polski uciekł do Kowna, jednak w listopadzie 1939 r. po przejęciu Wilna przez Litwinów powrócił i wydawał jedną z trzech ukazujących się w Wilnie gazet codziennych – „Gazetę Codzienną”. W maju 1940 r. rząd litewski pozbawił go prawa publikacji, a gdy 15 czerwca 1940 r. Wilno ponownie przeszło w ręce sowieckie, zarabiał na życie, pracując jako drwal i woźnica. Po wybuchu wojny niemiecko-sowieckiej w czerwcu 1941 r., Niemcy zaproponowali mu redagowanie pisma w języku polskim, jednak J. Mackiewicz stanowczo odmówił. Na przełomie 1942–1943 roku Józef Mackiewicz został skazany przez sąd specjalny AK na karę śmierci za kolaborację z Niemcami. Sergiusz Piasecki, kierujący Egzekutywą AK, odmówił zastrzelenia Mackiewicza, zaś ppłk Aleksander Krzyżanowski, komendant Okręgu Wileńskiego, podjął decyzję o jego uniewinnieniu. Za wydaniem wyroku najprawdopodobniej stała agentura sowiecka w szeregach AK (sprawę tę drobiazgowo analizuje prof. Włodzimierz Bolecki w książce Ptasznik z Wilna, Kraków 1991). W maju 1943 r. po odkryciu przez Niemców w Katyniu grobów oficerów polskich zamordowanych przez Sowietów, na zaproszenie niemieckie i za zgodą polskich władz podziemnych udał się do Katynia jako obserwator ekshumacji zwłok. Po powrocie w „Gońcu Codziennym” ukazał się wywiad z J. Mackiewiczem pt. „Widziałem na własne oczy„, w którym zrelacjonował pobyt w miejscu kaźni polskich oficerów. Za ten wywiad PPR wydała na Józefa Mackiewicza wyrok śmierci.

Uciekając przed ponowną okupacją sowiecką w 1944 r., J. Mackiewicz wraz z żoną przedostali się do Warszawy. Udało im się opublikować trzy numery pisma „Alarm”, gdzie dowodzili, że wygrana Sowietów w wojnie z Niemcami oznacza dla Polski kolejną okupację, tym razem sowiecką. Wciąż uciekając przed Sowietami, jesienią 1944 r. Mackiewiczom udało się dotrzeć do Krakowa; J. Mackiewicz napisał tutaj broszurę Optymizm nie zastąpi nam Polski. W styczniu 1945 r. Mackiewiczowie wyjechali do Rzymu i na zlecenie Biura Studiów 2 Korpusu Polskiego J. Mackiewicz opracował białą księgę o mordzie katyńskim – Zbrodnia katyńska w świetle dokumentów z przedmową gen. Andersa, która ukazała się w 1948 r. W 1945 r. Józef Mackiewicz został oczyszczony z zarzutu kolaboracji z hitlerowcami przez sąd koleżeński Stowarzyszenia Dziennikarzy Polskich. W latach 1946–1947 J. Mackiewicz zaczął regularnie publikować w kilku pismach emigracyjnych, m.in. w paryskiej „Kulturze”, londyńskich „Wiadomościach„, tygodniku „Lwów i Wilno” itd. Współpracował z emigracyjną prasą litewską, ukraińską, białoruską i rosyjską. W tym też czasie Mackiewiczowie przenieśli się do Londynu. W 1949 r. Mackiewicz opublikował w Szwajcarii, w tłumaczeniu na język niemiecki swoją książkę o zbrodni katyńskiej Katyń. Zbrodnia bez sądu i kary (tytuł niemiecki: Katyn – ungesühntes Verbrechen). Później ukazywała się ona w tłumaczeniu na inne języki. Autor nie chciał jej wydawać po polsku, aby nie skonfliktować się z generałem Władysławem Andersem gdyż książka Zbrodnia katyńska w świetle dokumentów z przedmową generała już się ukazała.

W 1951 r. J. Mackiewicz został powołany przez Specjalną Komisję Śledczą Kongresu Stanów Zjednoczonych do Zbadania Zbrodni Katyńskiej (tzw. Komisję Maddena) jako świadek i jednocześnie ekspert. W 1955 r. Mackiewiczowie przenieśli się na stałe z Londynu do Monachium. Tu żyli oboje aż do śmierci, utrzymując się z mizernych honorariów za publikacje. Ukazały się wtedy też dwie kolejne książki J. Mackiewicza: Droga donikąd i Karierowicz. Dwa lata później wydana została Kontra, powieść o Kozakach dońskich walczących w II wojnie światowej przeciw Sowietom, a następnie, na podstawie układu w Jałcie, wydanych przez aliantów Sowietom (tzw. Operacja Keelhaul). W 1962 r. ukazała się Sprawa pułkownika Miasojedowa oraz wydane własnym nakładem Zwycięstwo prowokacji, rzecz o przyczynach rozprzestrzeniana się komunizmu na świecie. Kolejne książki J. Mackiewicza to wydany w 1964 r. zbiór nowel Pod każdym niebem (ponowne wydanie z 1989 r. nosi tytuł Ściągaczki z szuflady Pana Boga), Lewa wolna (1965 r.) i Nie trzeba głośno mówić (1969 r.). W 1972 r. ukazała się analiza polityki papieża Jana XXIII wobec komunizmu, w 1975 r. w książce Watykan w cieniu czerwonej gwiazdy J. Mackiewicz kontynuował wątek polityki Kościoła katolickiego wobec komunizmu; tym razem za pontyfikatu papieża Pawła VI. W 1974 r. uniwersytet amerykański w Kansas zgłosił Mackiewicza do Nagrody Nobla. Józef Mackiewicz zmarł 31 stycznia 1985 r., jego żona przeżyła go o niecałe pół roku. Prochy obojga małżonków spoczęły w Londynie. W 1971 r. prezydent August Zaleski odznaczył go Krzyżem Komandorskim Orderu Polonia Restituta.

W 1996 r. w Telewizji Polskiej po raz pierwszy wyemitowano film dokumentalny „Jedynie prawda jest ciekawa”, poświęcony Józefowi Mackiewiczowi (reżyseria Robert Kaczmarek, scenariusz Włodzimierz Bolecki). W 2007 r. powstał film „Errata do biografii – Józef Mackiewicz” w reżyserii Grzegorza Brauna (25 min), jeden z cyklu filmów dokumentalnych odsłaniających nieznane, przemilczane bądź zafałszowane fakty z biografii polskich pisarzy.

Więcej na: http://tylkoprawda.akcja.pl/, http://jozef-mackiewicz.pl/

Oprac. TK