Niezależna Gazeta Obywatelska

21 września 1938 r. Polska zażądała od Czechosłowacji uregulowania statusu mniejszości polskiej na zasadach identycznych jak dla innych grup mniejszościowych. 30 września, po konferencji monachijskiej wystosowano dwunastogodzinne ultimatum dotyczące przekazania Zaolzia. Rząd polski wychodząc z tymi żądaniami wykorzystał naciski Hitlera na Czechosłowację oraz ugodową wobec nich postawę Zachodu. Na początku października oddziały polskie pod dowództwem gen. Władysława Bortnowskiego wkroczyły na sporne ziemie, zajmując również leżącą na Słowacji Ziemię Czadecką. Inwazję poprzedziły szeroko zakrojona akcja propagandowa, koncentracja wojsk oraz działania dywersyjne. W tym samym czasie, na podstawie ustaleń monachijskich, wojska niemieckie wkraczały na terytorium Sudetów.

Przypomnijmy: zachodnia część Śląska Cieszyńskiego, potocznie zwana Zaolziem (od rzeki Olzy, stanowiącej naturalną granicę między Polską a Czechami), była od 1918 r. przedmiotem sporu pomiędzy Polską a Czechosłowacją. Pierwszy konflikt, w 1919 r., miał zostać rozwiązany w zainicjowanym przez państwa Ententy plebiscycie, jednak po wybuchu wojny polsko-bolszewickiej rząd RP uznał aneksję Zaolzia przez Czechosłowację pod warunkiem umożliwienia tranzytu broni i materiałów wojskowych dla polskiej armii. Od 1934 r. władze polskie rozpoczęły ponowne starania o odzyskanie Zaolzia, rozważając zbrojne rozwiązanie sporu.

Ultimatum Polski wobec Czechosłowacji w sprawie ewakuacji Zaolzia, 1938 r.

[…] Jest oczywiste, że wobec tych wszystkich okoliczności i wobec tego, że Rząd Polski nie może już polegać na oświadczeniach składanych w imieniu Republiki Czechosłowackiej, a zdając sobie sprawę z powagi sytuacji, jest zmuszony domagać się w sposób jak najbardziej kategoryczny wykonania punktu 2. swojej noty z 27 września, a w szczególności:

1. Niezwłocznej ewakuacji przez wojsko i policję czechosłowacką terytorium określonego w nocie wyżej wspomnianej, w granicach jak na załączonej mapie, i przekazania definitywnie tego terytorium władzom wojskowym polskim.

2. Ewakuacji w ciągu 24 godzin, licząc od godziny 12.00 w południe dnia 1 października, obszaru zaznaczonego na dołączonej mapie.

3. Przekazanie reszty terytorium powiatów Cieszyn i Frysztat powinno być przeprowadzone definitywnie w ciągu 10 dni, licząc od wyżej określonej daty.

4. Przekazanie wymienionych obszarów powinno być przeprowadzone bez uszkodzenia lub zabrania zakładów i obiektów użyteczności publicznej. Wszystkie umocnienia i urządzenia służące celom obronnym powinny zostać rozbrojone.

5. Sposób wykonania i szczegóły ewakuacji reszty terytorium wymienionego wyżej w punkcie 3. zostaną podane przed godziną 12.00 w południe 2 października 1938. […]

Zaolzie zostało przyłączone do Rzeczypospolitej w październiku 1938 roku, gdy korzystając z dogodnej sytuacji międzynarodowej (brak sprzeciwu mocarstw zachodnich wobec zmian granicznych wymuszanych przez nazistowskie Niemcy, faszystowskie Włochy i militarystyczną Japonię) Polska wykorzystała okazję i w czasie nacisków Adolfa Hitlera na Czechosłowację (układ monachijski) przekazała Czechom ultimatum, w którym żądała oddania Zaolzia. Rząd czechosłowacki zgodził się spełnić polskie warunki i Czechosłowacja przekazała Polsce sporne tereny. Po uzgodnieniu spraw związanych ze zmianami granicznymi na teren Zaolzia wstąpiły, witane przez polską społeczność, 35-tysięczne oddziały Wojska Polskiego pod dowództwem gen. Władysława Bortnowskiego. Podczas zajmowania Zaolzia doszło do konfliktów z Niemcami (Bogumin), którzy także chcieli uzyskać niektóre tereny na Zaolziu, lecz Polacy wyprzedzili żołnierzy niemieckich.

Administracyjnie kraina znalazła się, podobnie jak reszta Śląska Cieszyńskiego w granicach województwa śląskiego.

Zajęcie Zaolzia przez Wojsko Polskie w 1938 roku opisał Melchior Wańkowicz w II wydaniu książki Sztafeta (ukazała się na przełomie 1938/1939 r.).

Sprawa Zaolzia powracała także podczas II wojnie światowej, w czasie której było ono wcielone bezpośrednio do tzw. Wielkich Niemiec. Działała wówczas na tym terenie Armia Krajowa.

Oprac. Tomasz Kwiatek